Tarımsal Meteoroloji Dersi 1. Ünite Özet
Meteorolojiyle İlgili Genel Bilgiler
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Tarımsal Meteoroloji Dersi 1. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Meteorolojiyle İlgili Genel Bilgiler
Meteoroloji
Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır.
Meteoroloji bilimi insan ve toplum yaşamını doğrudan etkileyen, canlıların kısa ve uzun vadede ortaya çıkan hava olaylarının etkilerinden korunmak için gereksinim duyduğu verileri üreten, özellikle tarım sektörü için vazgeçilmez olan sınırları geniş bir bilim dalıdır.
Meteorolojinin Tarihçesi
Meteorolojik olaylar, insanoğlunun yaşamını ilk çağlardan itibaren etkilemiştir. Bu olayların olumlu etkilerinden faydalanma, olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramak amacıyla çeşitli gözlem ve incelemeler yaparak hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya çalışmışlardır.
Hava ve iklim konusunu astronomi, coğrafya ve kimyayla birlikte irdeleyen “Meteorologica”, meteoroloji konusundaki ilk basılı eserdir. Bu eserde, yağmur, dolu, rüzgâr vb. doğal olaylar incelenmiştir.
Meteoroloji biliminin ortaya çıkışı 16. yüzyılın sonlarında termometre ve barometrenin ve 1700’lü yılların sonunda higrometrenin icat edilmesi ve atmosferde meydana gelen olayların açıklanmasında kullanılmasıyla başlar.
1843 yılında telgrafın icadıyla rutin hava gözlemlerinin iletilmesi olanaklı hale gelmiştir.
1940’lı yıllara kadar sıcaklık, nem ve hava basıncını belirlemek amacıyla balon gözlemlerinden yararlanılmıştır.
Meteoroloji biliminin gelişmesi Birinci Dünya Savaşı döneminde hızlanmış, bu hızlanma da uçak ve radyonun etkisi büyük olmuştur.
1950’li yıllarda yüksek hızlı bilgisayarların insan hayatına girmesiyle hava haritaları çizilebilir ve geleceğe yönelik hava tahminleri yapılabilir hale gelmiştir.
Uzay çağı meteorolojisi dönemi 1960’da ilk hava uydusu olan TİROS-I’ in uzaya Fırlatılmasıyla başlamıştır. Sonraki dönemde de meteorolojik amaçlı birçok uydu uzaya gönderilmiştir. Uydulardan alınan görüntülerden sinoptik, klimatolojik, hidrolojik amaçlı konular gibi birçok konuda yararlanılmaktadır. Bu bilgilerle, cephe sistemleri, fırtınalar ve kasırgalar anında saptanabilmekte ve güvenilir hava tahminlerinin yapılmasında kullanılmaktadır.
Ülkemizde ise Meteoroloji biliminin öncüleri; 15. yüzyılda astronomi konusunda yapmış oldukları çalışmalarla Uluğbey ve Ali Kuşçu’dur.
Ülkemizdeki kayıtlı en eski rasatlar İstanbul’da SaintBenois ve Bebek’te bulunan yabancı okullarda 1839-1847 yılları arasında yapılan rasatlardır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda meteorolojinin kurumsallaşma çalışmaları 1867 yılında İstanbul’da Rasathane-i Amire adıyla Kandilli Rasathanesi’nin kurulması ile başlamıştır. Kuruluşun ilk sorumlusu da Aristide Coumbary olmuştur.
Meteoroloji bilimine ilişkin kurumların kurulup gelişmesi ise diğer birçok alanda olduğu gibi Cumhuriyet Dönemi’nde olmuştur. Cumhuriyet öncesi dönemde Millî Eğitim Bakanlığı (Kandilli Rasathanesi ile Halkalı Ziraat Okulu Rasathanesi), Cumhuriyet sonrası dönemde ise Gıda, Tarım ve Hayvancılık, Millî Savunma, Bayındırlık ve Sağlık Bakanlıkları kendi meteoroloji örgütlerini kurarak amaçlarına uygun gözlemler yapmışlardır. Aynı alanda farklı kurumlar tarafından yapılan çalışmaları tek bir kurumda toplamak amacıyla 1937 yılında Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü’nün görevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir:
- Meteoroloji istasyonları veya birimleri açmak, çalıştırmak ve gerekli meteorolojik gözlemleri yapmak,
- Askerî ve sivil; kara, deniz ve hava ulaştırması ile tarım ve diğer sektörler için hava tahminleri yapmak,
- Tarım, orman, turizm, ulaştırma, bayındırlık, enerji, sağlık, çevre ve silahlı kuvvetlerle gerekli görülen kurum ve kuruluşlar için meteorolojik destek sağlamak, uluslararası anlaşmalarla sorumluluğuna verilen meteorolojik hizmetleri yürütmek,
- Yurt içi ve yurtdışı meteorolojik bilgi alışverişi yapmak bu bilgilerden gerekli görülenleri halkın yararlanabileceği biçimde yayınlamak,
- TRT kanununa uygun olarak radyo istasyonu kurmak ve işletmek,
- Meteoroloji ile ilgili uluslararası kuruluşlarda Türkiye’yi temsil etmek ve gerekli işbirliğini sağlamak.
Günümüzde meteorolojik hizmetler tamamen bilimsel yöntemlerle ve uluslararası işbirliği içerisinde yürütülmektedir.
Meteorolojinin Dalları
Meteoroloji, Genel Meteoroloji, Dinamik Meteoroloji, Fiziksel Meteoroloji, Tarımsal Meteoroloji, Sinoptik Meteoroloji, Biyometeoroloji, Hidrometeoroloji,Denizcilik Meteorolojisi, Havacılık Meteorolojisi, istatistiksel Meteoroloji gibi çeşitli dallara ayrılmıştır.
Genel Meteoroloji; Meteoroloji hakkında genel bilgi ve tanımları verir. Dinamik Meteorolojinin amacı; sayısal hava tahminleri yapabilmektir. Fiziksel Meteoroloji: Atmosferdeki radyasyon, buharlaşma, yoğunlaşma gibi tamamen fiziksel nitelikteki olaylarla ilgilenirken, istatistiksel Meteoroloji; istatistiksel verilerin incelenmesi ve elde edilen bilgilere dayanarak çeşitli iklim tiplerinin tayin edilmesi ile ilgilidir. Sinoptik Meteoroloji; eş zamanlı (simultane) yapılan sinoptik ölçümlere dayanarak çeşitli iklim tiplerinin tayin edilmesi ile ilgili daldır. Biyometeoroloji ise; hava olaylarının canlılar üzerindeki etkilerini inceler. Hidrometeoroloji; su temini, sel (taşkın) kontrolü, sulama ve benzeri konulara yönelik meteorolojik verileri belirlemeye yönelik meteoroloji dalıdır. Denizcilik Meteorolojisi; denizcilikle ilgili meteorolojik olayları inceleyen branştır. Denizler üzerindeki iklim elemanlarıyla deniz suyu özelliklerini de inceler. Havacılık Meteorolojisi (Aeronatik Meteoroloji); meteorolojinin uçuş problemlerine uygulanmasını inceleyen bir bilim dalıdır. Uçuş faaliyetlerini etkileyen meteorolojik olay (türbülans, buzlanma, sis vb.) ve parametrelerin gözlem ve tahminlerini kapsamaktadır.
Sıcaklık, nem, yağış, güneşlenme ve radyasyon, rüzgâr, bulutluluk ve diğer su denge faktörleri gibi elemanlar ile bitkilerin ve hayvanların yaşam fonksiyonları arasındaki ilişkileri inceleyen dal ise Tarımsal Meteorolojidir. Tarımsal Meteoroloji, tarımsal üretim süreçleri ve amaçlarıyla karşılıklı etkileşimde bulunmaları nedeniyle tarım için önemli olan meteorolojik, klimatolojik ve hidrolojik koşulların araştırıldığı bir bilim dalı olarak da tanımlanmaktadır.
Tarımsal meteoroloji ile biyometeoroloji terimi birbiriyle karıştırılmamalıdır. Tarımsal meteoroloji atmosferde meydana gelen olaylarla bitkiler ve hayvanlar arasındaki karşılıklı etkileşimi incelerken, biyometeoroloji buna ek olarak insanlarla olan etkileşimi de incelemektedir.
Tarımsal meteorolojinin amacı:
- Meteoroloji bilimini tüm farklı birim ve incelikleriyle tarımın hizmetine sunmak,
- Tarım arazisinden en yüksek verim elde edilebilmesi için en uygun üretim deseninin bulunmasına yardımcı olmak,
- Geçmişteki ve günümüzdeki hava koşulları incelenerek geleceğe yönelik hava tahminleri yapmak,
- Hava durumu ile ilgili bilgiler, tarımsal çalışmaların her aşamasını doğrudan veya dolaylı olarak etkiler. Bu nedenle, yapılan genel ve özel hava tahminleri ile üreticileri uyarmaktır.
Tarımsal üretimi artırmak ve üretim aşamasındaki riskleri azaltmak için nem, sıcaklık, rüzgâr hızı, rüzgâr yönü, yağış, bulutluluk, buharlaşma ve güneşlenme gibi iklim parametrelerinin uzun yıllık verilerine gereksinim duyulur. Tarımda meteorolojik verilere:
- Don olaylarının etkisini azaltmada,
- Erken uyarı sistemleriyle bitki zararlıları ve hastalıklarına karşı mücadele zamanlarının belirlenmesinde,
- Hayvan hastalık ve parazitlerinin yayılmasını önlemede,
- Elde edilen ürünlerin hasat, taşıma, kurutma ve depolanmasında,
- Toprak hazırlığı amacıyla,
- Bitkilerin ekim, dikim, çimlenme, çiçeklenme döneminde,
- Baraj, gölet vb. su yapılarının planlanmasında,
- Sulama ve drenaj sistemlerinin tasarımında,
- Tarımsal yapıların planlanıp projelenmesinde,
- Erozyon kontrolünde, Hayvanlarda ısı stresi oluşumunu önlemede, Uygun bitki çeşidi ve ekim zamanının belirlenmesinde meteorolojik verilere ihtiyaç duyulur.
Klimatoloji
Klimatoloji, atmosfer içerisinde meydana gelen hava olayları ile yeryüzünde görülen iklim tiplerini inceleyen bilim dalıdır. iklim bilim ya da klimatoloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır.
Alman doğa bilimcisi ve kaşif Alexander von Humboldt (1769-1859)’a göre; “iklim terimi, en yaygın anlamıyla, sıcaklık, nem, barometrik basınçtaki değişimle organlarımızı önemli ölçüde etkileyen atmosferdeki tüm değişiklikler, havanın durgun ya da rüzgârla değişen hareketli durumu, elektriksel gerilim miktarı, atmosferin temizliği ya da kirletici gazların karışması, ve son olarak dünyadan yansıyan radyasyon miktarını, bitkilerin organik gelişimini ve meyvelerin olgunlaşmasını artırmasının yanında insanların psikolojik ve zihinsel durumlarını etkilemesi nedeniyle önemli olan bulutların berraklık ve açıklık derecesini ifade etmektedir.”
Klimatolojinin konusu olan iklim, geniş bir sahada uzun yıllar boyunca görülen atmosfer olaylarının ortalama hâlidir. iklim yeryüzünün coğrafi şekillenmesi ve insan yaşamını çok yakından kontrol etmektedir. Atmosferin özellikle alt katmanlarında meydana gelen hava olaylarının oluşumunu ve değişimini nedenleriyle inceler ve kısa dönemli tahminler yapmayı amaçlar. Matematik, coğrafya, istatistik ve fizikten yararlanır.
Meteoroloji
Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır.
Meteoroloji bilimi insan ve toplum yaşamını doğrudan etkileyen, canlıların kısa ve uzun vadede ortaya çıkan hava olaylarının etkilerinden korunmak için gereksinim duyduğu verileri üreten, özellikle tarım sektörü için vazgeçilmez olan sınırları geniş bir bilim dalıdır.
Meteorolojinin Tarihçesi
Meteorolojik olaylar, insanoğlunun yaşamını ilk çağlardan itibaren etkilemiştir. Bu olayların olumlu etkilerinden faydalanma, olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramak amacıyla çeşitli gözlem ve incelemeler yaparak hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya çalışmışlardır.
Hava ve iklim konusunu astronomi, coğrafya ve kimyayla birlikte irdeleyen “Meteorologica”, meteoroloji konusundaki ilk basılı eserdir. Bu eserde, yağmur, dolu, rüzgâr vb. doğal olaylar incelenmiştir.
Meteoroloji biliminin ortaya çıkışı 16. yüzyılın sonlarında termometre ve barometrenin ve 1700’lü yılların sonunda higrometrenin icat edilmesi ve atmosferde meydana gelen olayların açıklanmasında kullanılmasıyla başlar.
1843 yılında telgrafın icadıyla rutin hava gözlemlerinin iletilmesi olanaklı hale gelmiştir.
1940’lı yıllara kadar sıcaklık, nem ve hava basıncını belirlemek amacıyla balon gözlemlerinden yararlanılmıştır.
Meteoroloji biliminin gelişmesi Birinci Dünya Savaşı döneminde hızlanmış, bu hızlanma da uçak ve radyonun etkisi büyük olmuştur.
1950’li yıllarda yüksek hızlı bilgisayarların insan hayatına girmesiyle hava haritaları çizilebilir ve geleceğe yönelik hava tahminleri yapılabilir hale gelmiştir.
Uzay çağı meteorolojisi dönemi 1960’da ilk hava uydusu olan TİROS-I’ in uzaya Fırlatılmasıyla başlamıştır. Sonraki dönemde de meteorolojik amaçlı birçok uydu uzaya gönderilmiştir. Uydulardan alınan görüntülerden sinoptik, klimatolojik, hidrolojik amaçlı konular gibi birçok konuda yararlanılmaktadır. Bu bilgilerle, cephe sistemleri, fırtınalar ve kasırgalar anında saptanabilmekte ve güvenilir hava tahminlerinin yapılmasında kullanılmaktadır.
Ülkemizde ise Meteoroloji biliminin öncüleri; 15. yüzyılda astronomi konusunda yapmış oldukları çalışmalarla Uluğbey ve Ali Kuşçu’dur.
Ülkemizdeki kayıtlı en eski rasatlar İstanbul’da SaintBenois ve Bebek’te bulunan yabancı okullarda 1839-1847 yılları arasında yapılan rasatlardır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda meteorolojinin kurumsallaşma çalışmaları 1867 yılında İstanbul’da Rasathane-i Amire adıyla Kandilli Rasathanesi’nin kurulması ile başlamıştır. Kuruluşun ilk sorumlusu da Aristide Coumbary olmuştur.
Meteoroloji bilimine ilişkin kurumların kurulup gelişmesi ise diğer birçok alanda olduğu gibi Cumhuriyet Dönemi’nde olmuştur. Cumhuriyet öncesi dönemde Millî Eğitim Bakanlığı (Kandilli Rasathanesi ile Halkalı Ziraat Okulu Rasathanesi), Cumhuriyet sonrası dönemde ise Gıda, Tarım ve Hayvancılık, Millî Savunma, Bayındırlık ve Sağlık Bakanlıkları kendi meteoroloji örgütlerini kurarak amaçlarına uygun gözlemler yapmışlardır. Aynı alanda farklı kurumlar tarafından yapılan çalışmaları tek bir kurumda toplamak amacıyla 1937 yılında Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü’nün görevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir:
- Meteoroloji istasyonları veya birimleri açmak, çalıştırmak ve gerekli meteorolojik gözlemleri yapmak,
- Askerî ve sivil; kara, deniz ve hava ulaştırması ile tarım ve diğer sektörler için hava tahminleri yapmak,
- Tarım, orman, turizm, ulaştırma, bayındırlık, enerji, sağlık, çevre ve silahlı kuvvetlerle gerekli görülen kurum ve kuruluşlar için meteorolojik destek sağlamak, uluslararası anlaşmalarla sorumluluğuna verilen meteorolojik hizmetleri yürütmek,
- Yurt içi ve yurtdışı meteorolojik bilgi alışverişi yapmak bu bilgilerden gerekli görülenleri halkın yararlanabileceği biçimde yayınlamak,
- TRT kanununa uygun olarak radyo istasyonu kurmak ve işletmek,
- Meteoroloji ile ilgili uluslararası kuruluşlarda Türkiye’yi temsil etmek ve gerekli işbirliğini sağlamak.
Günümüzde meteorolojik hizmetler tamamen bilimsel yöntemlerle ve uluslararası işbirliği içerisinde yürütülmektedir.
Meteorolojinin Dalları
Meteoroloji, Genel Meteoroloji, Dinamik Meteoroloji, Fiziksel Meteoroloji, Tarımsal Meteoroloji, Sinoptik Meteoroloji, Biyometeoroloji, Hidrometeoroloji,Denizcilik Meteorolojisi, Havacılık Meteorolojisi, istatistiksel Meteoroloji gibi çeşitli dallara ayrılmıştır.
Genel Meteoroloji; Meteoroloji hakkında genel bilgi ve tanımları verir. Dinamik Meteorolojinin amacı; sayısal hava tahminleri yapabilmektir. Fiziksel Meteoroloji: Atmosferdeki radyasyon, buharlaşma, yoğunlaşma gibi tamamen fiziksel nitelikteki olaylarla ilgilenirken, istatistiksel Meteoroloji; istatistiksel verilerin incelenmesi ve elde edilen bilgilere dayanarak çeşitli iklim tiplerinin tayin edilmesi ile ilgilidir. Sinoptik Meteoroloji; eş zamanlı (simultane) yapılan sinoptik ölçümlere dayanarak çeşitli iklim tiplerinin tayin edilmesi ile ilgili daldır. Biyometeoroloji ise; hava olaylarının canlılar üzerindeki etkilerini inceler. Hidrometeoroloji; su temini, sel (taşkın) kontrolü, sulama ve benzeri konulara yönelik meteorolojik verileri belirlemeye yönelik meteoroloji dalıdır. Denizcilik Meteorolojisi; denizcilikle ilgili meteorolojik olayları inceleyen branştır. Denizler üzerindeki iklim elemanlarıyla deniz suyu özelliklerini de inceler. Havacılık Meteorolojisi (Aeronatik Meteoroloji); meteorolojinin uçuş problemlerine uygulanmasını inceleyen bir bilim dalıdır. Uçuş faaliyetlerini etkileyen meteorolojik olay (türbülans, buzlanma, sis vb.) ve parametrelerin gözlem ve tahminlerini kapsamaktadır.
Sıcaklık, nem, yağış, güneşlenme ve radyasyon, rüzgâr, bulutluluk ve diğer su denge faktörleri gibi elemanlar ile bitkilerin ve hayvanların yaşam fonksiyonları arasındaki ilişkileri inceleyen dal ise Tarımsal Meteorolojidir. Tarımsal Meteoroloji, tarımsal üretim süreçleri ve amaçlarıyla karşılıklı etkileşimde bulunmaları nedeniyle tarım için önemli olan meteorolojik, klimatolojik ve hidrolojik koşulların araştırıldığı bir bilim dalı olarak da tanımlanmaktadır.
Tarımsal meteoroloji ile biyometeoroloji terimi birbiriyle karıştırılmamalıdır. Tarımsal meteoroloji atmosferde meydana gelen olaylarla bitkiler ve hayvanlar arasındaki karşılıklı etkileşimi incelerken, biyometeoroloji buna ek olarak insanlarla olan etkileşimi de incelemektedir.
Tarımsal meteorolojinin amacı:
- Meteoroloji bilimini tüm farklı birim ve incelikleriyle tarımın hizmetine sunmak,
- Tarım arazisinden en yüksek verim elde edilebilmesi için en uygun üretim deseninin bulunmasına yardımcı olmak,
- Geçmişteki ve günümüzdeki hava koşulları incelenerek geleceğe yönelik hava tahminleri yapmak,
- Hava durumu ile ilgili bilgiler, tarımsal çalışmaların her aşamasını doğrudan veya dolaylı olarak etkiler. Bu nedenle, yapılan genel ve özel hava tahminleri ile üreticileri uyarmaktır.
Tarımsal üretimi artırmak ve üretim aşamasındaki riskleri azaltmak için nem, sıcaklık, rüzgâr hızı, rüzgâr yönü, yağış, bulutluluk, buharlaşma ve güneşlenme gibi iklim parametrelerinin uzun yıllık verilerine gereksinim duyulur. Tarımda meteorolojik verilere:
- Don olaylarının etkisini azaltmada,
- Erken uyarı sistemleriyle bitki zararlıları ve hastalıklarına karşı mücadele zamanlarının belirlenmesinde,
- Hayvan hastalık ve parazitlerinin yayılmasını önlemede,
- Elde edilen ürünlerin hasat, taşıma, kurutma ve depolanmasında,
- Toprak hazırlığı amacıyla,
- Bitkilerin ekim, dikim, çimlenme, çiçeklenme döneminde,
- Baraj, gölet vb. su yapılarının planlanmasında,
- Sulama ve drenaj sistemlerinin tasarımında,
- Tarımsal yapıların planlanıp projelenmesinde,
- Erozyon kontrolünde, Hayvanlarda ısı stresi oluşumunu önlemede, Uygun bitki çeşidi ve ekim zamanının belirlenmesinde meteorolojik verilere ihtiyaç duyulur.
Klimatoloji
Klimatoloji, atmosfer içerisinde meydana gelen hava olayları ile yeryüzünde görülen iklim tiplerini inceleyen bilim dalıdır. iklim bilim ya da klimatoloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır.
Alman doğa bilimcisi ve kaşif Alexander von Humboldt (1769-1859)’a göre; “iklim terimi, en yaygın anlamıyla, sıcaklık, nem, barometrik basınçtaki değişimle organlarımızı önemli ölçüde etkileyen atmosferdeki tüm değişiklikler, havanın durgun ya da rüzgârla değişen hareketli durumu, elektriksel gerilim miktarı, atmosferin temizliği ya da kirletici gazların karışması, ve son olarak dünyadan yansıyan radyasyon miktarını, bitkilerin organik gelişimini ve meyvelerin olgunlaşmasını artırmasının yanında insanların psikolojik ve zihinsel durumlarını etkilemesi nedeniyle önemli olan bulutların berraklık ve açıklık derecesini ifade etmektedir.”
Klimatolojinin konusu olan iklim, geniş bir sahada uzun yıllar boyunca görülen atmosfer olaylarının ortalama hâlidir. iklim yeryüzünün coğrafi şekillenmesi ve insan yaşamını çok yakından kontrol etmektedir. Atmosferin özellikle alt katmanlarında meydana gelen hava olaylarının oluşumunu ve değişimini nedenleriyle inceler ve kısa dönemli tahminler yapmayı amaçlar. Matematik, coğrafya, istatistik ve fizikten yararlanır.