Devlet Bütçesi: Giriş
Devlet bütçesi nedir? Temel ilkeleri nelerdir?
• Devlet bütçesinin birçok tanımından ortaya çıkan ortak tanımın şöyle olduğu söylenebilir: Bütçe, kamu kurum kuruluşlarının belirli bir dönem için gelir ve giderlerini tahmin eden bunların yürütülüp uygulanmasına önceden izin veren hukuki bir belgedir. Devlet bütçelerinin temel özelliklerinin ise anayasalarda yer alması, gelir gider tahminlerini yansıtması, belirli bir dönem, genelde bir yıl, için tekrarlanması, bir kanun olarak nitelenmesi, giderlerin yapılması ve gelirlerin toplanması için yasama organının yürütme organına verdiği bir ön izin olması, yürütme organının bir tür icra programı niteliğinde olması ve uygulama sırasında ve sonrasında yürütme, yargı ve yasama organı tarafından denetlenmesi olduğu söylenebilir.
Klasik anlamda devlet bütçesinden başarmasını istediğimiz görevler nelerdir?
• Klasik anlamda devlet bütçelerin işlevleri, siyasi, hukuki, mali, iktisadi ve denetim yönündendir. Siyasi işlev, yasama organında parlamenterler ve siyasi partiler halkın isteklerini açıklamalarıyla ortaya çıkmaktadır. Hükümetler, vatandaşların isteklerini hükümet programları haline getirip bütçe aracılığıyla bürokrasiye uygulatmayı amaçlamış ve üstlenmiş bir siyasal girişimcidir. Hukuki işlev ise ilk olarak her ülkede bütçeye ilişkin temel yetkilerin, ilkelerin ve hukuksal sınırların ilgili ülkelerin anayasasında belirlenmesinde belirginleşir. Çünkü, yürütme ve yasama organlarının konuyla ilişkin karşılıklı yetki sınırlarını çizen kuralların anayasal çerçevede uygulamaya konulması istenir. Ayrıca; bütçe uygulamasında, kamu yönetimi birimleri ve vatandaşlar arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar da yargı organları tarafından çözümlenmektedir. Bütçelemenin mali iktisadi işlevi kıt kaynakların en etkin bir biçimde kullanılması ve devletin giderleri için alternatif gelir kaynaklarının bulunmasını ifade etmektedir. Bütçenin denetim işlevi ise, kamu hizmetlerinin amaçları en iyi gerçeleştirecek biçimde kullanılıp kullanılmadığının ve amaçlara yönelik harcama ve gelirlerin yasalara uygun bir biçimde olup olmadığının araştırılması ve sonuçlarının ortaya konmasını içermektedir.
Modern anlamda devlet bütçesinden başarmasını istediğimiz görevler nelerdir?
• Modern bütçe işlevleri ise kaynak tahsisinde etkinliği, gelir dağılımında adaleti, iktisadi istikrarı ve kalkınmayı sağlamada bir araç olarak kullanılabileceği ile ilgilidir. Kaynak tahsisinde etkinliği sağlama, kamu ve özel sektörün üretimi ile sosyal faydanın en çok olması için çalışılmasını gerektirir. Sosyal faydayı en çoklaştırmak için kamu kesiminin hangi ihtiyaçları karşılaması gerektiği, hangilerini özel sektöre bırakmasının doğru olacağını araştırıp, bütçelerin buna göre düzenlemesi gerekmektedir. Gelir dağılımında adaleti sağlama işlevi de piyasa ekonomisine herhangi bir müdahale olmadığında gelir dağılımını bozucu etkiler yarattığı, dolayısıyla gelir dağılımını düzeltmede devlete bir iş düştüğü ile ilgilidir. Elbette bu adaletsizliği giderilmesinde devlet bütçeleri kullanılacaktır. iktisadi istikrarı sağlama işlevi, ekonomik konjonktürün yaratacağı olumsuz etkileri gidermeye yönelik olarak bütçelerin hazırlanmasını gerektirmektedir. iktisadi kalkınmayı sağlama işlevi, devlete ekonomik büyümeyi istenen düzeyde ve istikrarlı bir biçimde tutma görevi yüklemektedir. Bu görev, devlet bütçelerinin kaynakları ve harcamalarının büyüme ve kalkınmanın gerektirdiği biçimde kullanılmasıyla başarılabilir
Devlet Bütçesinin Tarihi Gelişimi
Demokratik parlamenter sistemle birlikte gelişen bütçe hakkı parlamentonun sahip olması gereken hangi ilkenin bir ifadesidir?
Gelişmiş batı ülkelerinde bütçe hakkının ulus temsilcilerine tanınması, demokratik parlamenter rejimin kurulması ya da bağımsızlığın kazanılması ile gerçekleşmiştir. Örnek alınan tüm ülkelerde bütçe hakkının tarihi gelişiminin temelinde vergi hakkı ile kamu harcamalarının yasama organınca onaylanması ve denetimi bulunmaktadır.
İngiltere’de bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
ingiltere’de Magna Carta ile temelleri atılan vergileme hakkı, 1688 Haklar Bildirgesi ile kesinleşmiş, o tarihten sonra ingiltere’de vergileme yetkisine dayanan bütçe hakkı parlamentoca kullanılmaya başlanmıştır.
Fransa’da bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
Fransa’da Genel Meclislere danışılarak alınan vergileme kararlarına 1614 sonrası yapılan aykırı uygulamalar 1789 Büyük Devrimle sonuçlanmış ve kabul edilen Anayasa ile bütçe hakkı meclise ait bir egemenlik hakkı halini almıştır.
Amerika Birleşik Devletlerinde bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
ABD’de bütçe hakkı İngiltere’ye karşı verilen bağımsızlık mücadelesi sonunda elde edilmiştir. 1776’da ilân edilen Bağımsızlık sonrası 1791 Anayasası ile ABD’de bütçe hakkı yalnızca Kongreye ait bir yasama yetkisine dönüşmüştür.
Devlet Bütçesinin Dayandığı Temel İlkeler
Genellik ilkesi nedir?
• Genellik ilkesinde tüm gelirlerin bir ortak havuzda toplanması ve tüm harcamaların bu havuzdan yapılması esastır. Gelirlerin toplanması ve giderlerin yapılmasında gayrisafi usul uygulanmalıdır. Gelir ve giderlerin eksiksiz olarak, birbirinden mahsup etmeden veya gelir arkasında gider ve gider arkasında gelir gizlemeksizin bütçeye yazılması bu ilkeye dayalı olarak yapılır. Genellik ilkesi ayrıca belirli gelir kaynaklarının belirli giderlere tahsis edilmemesini de gerektirmektedir. Bir başka deyişle, genellik ilkesinde ademi tahsis uygulamasına ihtiyaç vardır.
Birlik ilkesi nedir?
• Devletin bütün gelir ve giderlerinin görülmesine imkan verecek şekilde tek bir bütçenin olmasını sağlamaya çalışan bir ilkedir. Bu ilke ile devletin tüm gelir kaynakları ve tüm giderleri tek bir bütçede toplanmasını gerektirir. Ayrıca bu ilke kamu kuruluşlarının yürütmek istediği hizmet programları ve bunlara verilen ödenek miktarları hakkında kesin
bilgi edinilebilmesini ve denetimi kolaylaştıran bütçe ilkesidir.
Genellik ve birlik ilkeleri haricinde devlet bütçesinin dayandığı temel ilkeler nelerdir?
• Samimiyet ilkesi bütçe tahminlerinin gerçeğe en yakın tahmin edilmesidir. Doğruluk ilkesi gelir ve gider tahminlerinin ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşullara mümkün olduğunca uygun olmasını gerektirir. Anlaşılır olma ilkesi bütçeleri incelemek isteyen herkes tarafından kolaylıkla anlaşılacağı şekilde düzenlenmesi anlamına gelmektedir. Bölüm (program) bazında onaylama ilkesi, bir kuruluşun bütçe ödenekleri, yasama organında görüşülürken bölümler (programlar) itibariyle onaylanması ve yasalaşmasıdır. Yıllık olma ilkesi ise, ülkenin hasat dönemi, iklimler gibi doğal olayların akışı ile ekonomik faaliyetlerin planlanmasında ve hesaplanmasında uygun bir zaman ölçüsü olarak bir yıl görülmesi nedeniyle, gelir ve gider tahminlerinin yıllık yapılmasını gerektirir. Alenilik, açıklık ilkesi, bütçe ile ilgili tüm bilgilerin kamuoyunun kullanımına ve bilgisine hiçbir kısıtlama olmaksızın sunulmasını gerektirir. Denklik ilkesi bütçenin (gelir ve giderlerin birbirine eşit) denk bağlanmasını ve denk sonuçlanmasını gerektirir. Önceden izin ilkesi, harcama yapma ve gelir toplama yetkisinin, yasama organınca o mali yıl başlamadan önce yürütme organına verilmesidir. Tasarruf ilkesi ise, belirli bir parayla en çok işin yapılması veya bir işin en az maliyetle yapılmasını gerektirir.
Bütçe Sistemleri
Torba Bütçeleme sistemi nedir?
• Torba bütçelerde ödenekler oldukça geniş kapsamlı kategorilere göre tahsis edilir. Kategoriler biraz daha ayrıntıda her bir bakanlık veya daireye göre belirlenebilir. Bu bütçe sisteminde bakanlık veya dairenin ödeneği harcayacağı yerler konusunda bir kısıtlama yoktur. Bakanlık ve daire yöneticisine harcamaları yapama konusunda oldukça fazla takdir yetkisi tanımaktadır. Harcamaların nerelere yapıldığı ile ilgili bir kısıtlama olmadığında, bütçe uygulaması sonunda da harcamanın nerelere yapıldığı konusunda bilginin edinilebilmesi için ciddi denetim yapılması gerekir.
Klasik bütçe sistemi nedir?
• Klasik bütçe sistemi, kamu harcamalarının denetlemesini, israfların ve suiistimallerin önlenmesini amaçlamaktadır. Sistem tamamen kamu kesiminin satın alacağı girdilere yönelmekte ve bunları tahmin etmeye çalışmaktadır. Bir başka deyişle, devletin bir yıl sonra satın alacaklarının bir listesi yapılmaktadır. Klasik bütçeleme sistemi devletin örgüt yapısına göre ödenek tahsis etmektedir. Kuruluşun yaptığı iş ve hangi toplumsal ihtiyacı karşıladığı önemli değildir. Bir daire kurulmuş ve faal ise, o daireye belirli bir ödenek ayrılması kesindir.
Performans bütçe sistemi nedir?
• Performans bütçe sistemi, klasik bütçede olduğu gibi kullanılan kaynaklara değil, kamu kurumlarının faaliyetleri ile bunları başarmalarına göre ödenek tahsis etmektedir. Performans bütçeleme, faaliyetlerin maliyetlerini tahmin etmeye çalışır. Performans faaliyetlerin birim maliyetlerini çıkarmaya çalıştığı için, daha düşük maliyetle daha iyi hizmet üretimine olanak sağlar. Bütçe sisteminin yoğunlaştığı nokta girdilerden, kaynakların faaliyetlere nasıl kullanıldığına kaymaktadır. Bunun doğal sonucu ise yöneticilerin faaliyet sonuçlarını değerlendirilebilmesi ve hesap vermelerine olanak sağlanmasıdır.
Program ve Planlama Programlama Bütçeleme Sistemleri nedir?
• Program bütçeleme sistemi devletin öncelikle amaçlarını belirleyerek bu amaçlara yönelik tüm faaliyetlerini ve programlarını koordine etmeye çalışır. Kamusal amaca yönelik bu faaliyetleri, programları hangi kamu kurumunun yerine getirmekte olduğuna
önem vermez. Böylece farklı kamu kuruluşlarının programlarının koordine edilmesi ile kamusal hizmetler çok daha etkin bir biçimde görülecektir. Program bütçe kamu kurumlarının sosyal amaçlara olan etkilerini analiz etmeyi gerektirmektedir. Program bütçe sistemi toplum refahını arttırmanın nasıl mümkün olabileceğini ve amaca ulaşmak için hangi programlara ihtiyaç olduğunu belirlemeye, böylece bu programlar arasında koordinasyonu sağlamaya çalışır. Program bütçe, aynı amaca yönelik çalışan programları birleştirir. Böylece aynı işin yapılmasında kullanılacak fonlar arasında bir rekabet başlar.
• Birçok yazar program bütçe ile PPBS (Planlama Programlama ve Bütçeleme Sistemini)’yi eş anlamlı kullanmaktadır. Ancak PPBS, program bütçeden daha sonra gelişmiş ve program bütçeden daha kapsamlıdır. Daha sonra gelişmesi dolayısıyla program bütçe sistemini daha sistematik hale getirmiştir. Bütçeleme aşaması her iki bütçe sisteminde de aynıdır. PPBS toplumsal hizmetlerin ve ekonomik kaynakların tümü üzerinde çalışırken, program bütçe ise kamusal amaçların programlar olarak nasıl uygulamaya konulacağını araştırır.
Yeni Performans Bütçe sistemi nedir?
• Geleneksel performans bütçeleme sisteminde, çıktılar ve faaliyetler ön plandadır. Ancak bu çıktılar ve faaliyetler kamusal amaçlarla her zaman aynı olmayabilmektedir. Yeni performans bütçe kamu kurumlarının faaliyetlerinin ve çıktılarının sonuçlarını değerlendirir. Bu bütçeleme sistemi geleneksel performans bütçenin ve program bütçenin özelliklerini birlikte taşımaktadır. Sonuçlara odaklanma program bütçenin bir özelliği iken, performans ölçüleri ve değerlendirmeleri geleneksel performans bütçenin özellikleridir. Program bütçe ve PPBS’den ayrılan yanı, kamu örgüt yapısında değişiklik yapmayı gerektirmemesidir.
Bütçelerde Harcama-Gelir Tahminleri, Politika ve Program Analizleri
Bütçelerde gelir ve harcama tahminleri nasıl yapılmaktadır?
Ünitede harcama ve gelir tahminleri iki ana kategoriye ayrılarak açıklanmıştır: kantitatif (sayısal veya nicel) yöntemler, kalitatif (sayısal olmayan veya nitel) yöntemler. Nitel yöntemler subjektif esaslıdır ve tahmini yapan kişilerin değer yargılarına ve deneyimlerine dayanır. Nicel yöntemler ise subjektişikten uzak ve mümkün olduğunca objektif yöntemlerdir. Tahmin edilecek gelir veya harcama ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunduğunda kullanılmaktadır. Geçmişe ait bilgilerin gelecekte de devam edeceği düşünülerek bilimsel yöntemlerle geçmiş verilere dayalı tahminler yapılmaktadır. Nitel yöntemlerden ilki yargıya dayalı tahmindir, kamu programları veya bazı yeni gelir kaynaklarıyla ilgili geçmiş bilgiler ve deneyim olmadığında kullanılır. Bir başka kullanım gerekçesi hizmetlerde ölçümlenmeyen faktörler bulunmasıdır. Matematiksel yöntemlerin ölçemediği durumlarda yargıya dayalı yöntem kullanılmaktadır. Yargıya dayalı yöntemin kullanımı kolay olduğu için ilk denenen ve diğer teknikler kullanmak olanaksız olduğunda ise son başvurulan bir tekniktir. ikinci nitel yöntem birim maliyet dayalı yöntemdir. Yöntem öncelikle tahminlere esas olacak birim maliyeti hesaplamaya çalışmakta daha sonra ise talep edilen miktar belirlenip toplam harcama miktarı belirlenmektedir. Nicel yöntemler ise yeterli düzeyde sayısal bilgiye sahip olunduğunda kullanılmaktadır. Bu sayısal verilerin gelecekte de aynı biçimde devam edeceği varsayımına dayalı olarak tahminler yapılmaktadır. Aksi takdirde daha çok nitel yöntemler kullanılmaktadır. Nitel yöntemler, zaman serileri ve nedensel tekniklerdir. Bu yöntemde, tahmin edilecek değişkendeki geçmiş yıl verilerini ele alınıp, bu verilere dayalı olarak belirlenen trendin aynen devam edeceği varsayılır ve buna göre tahmin yapılır. Yöntemde tahmin yapmak için sadece ilgili değişkenin verileri kullanılır. Zaman serisi tekniğinin kullanım maliyeti oldukça yüksek olabilmektedir. Zaman serisiyle yapılan tahminlerde geçmiş yıllar, içinde bulunan yıl ve geleceğe ilişkin verileri görüldüğü için anlaşılması oldukça kolaydır. Nedensel tahmin teknikleri ise nicel yöntemlerin bir diğeridir. Bu teknik, tahmin edilecekdeğişkeni etkilediği düşünülen başka değişkenler ile istatiksel ilişkilerini kullanarak tahmin yapmaya çalışır. iki örneği regresyon analizi ve ekonometrik modellerdir.
Devlet politikalarının ve programlarının belirlenmesinde ve değerlendirilmesinde hangi ölçütler kullanılmaktadır?
Kamu politikalarında yapılacak değişiklikler veya yeni bir programa başlama gibi kararlar belirli ölçülere dayalı olarak alınabilir. Bunlar etkinlik, etkenlik, verimlilik ve eşitlik ölçüleridir. Etkenlik kamu programlarının amaçlarına ulaşma derecelerini vermektedir. Bu ölçü bir programın devam edip etmeyeceği, programda değişiklik yapılıp yapılmayacağı ile ilgili kararlarda kullanılır. Etkinlik ölçüsü alternatişer arasında karşılaştırma yapmayı veya kamu hizmetleri için gerekli fonların özel kesimde bırakılması halinde ortaya çıkacak fayda ile kamu kesiminin kullanılması halinde ortaya çıkacak faydanın karşılaştırılmasını gerektirmektedir. En az kaynakla, en fazla sosyal yararı sağlayan alternatifi araştırır. Verimlilik, kamu hizmetinde kullanılan girdi çıktı ilişkisidir. Verimlikte programın sonuçları ve etkileri dikkate alınmaz. Eşitlik ölçüsü, kamu hizmetinde elde edilen net faydaların bireyler arasındaki dağılımı ile ilgilidir. Bir başka deyişle çeşitli açılardan kamu programlarının gelir dağılımını nasıl etkilediği bu ölçü yardımıyla tahmin edilebilir.
Devlet politikalarının ve programlarının belirlenmesinde ve değerlendirilmesinde hangi teknikler kullanılmaktadır?
Program analiz teknikleri çok çeşitlidir. Bu ünitede kamu kesiminde yaygın bir biçimde kullanılan teknikler açıklanmıştır. Bunlardan ilki fayda maliyet analizidir. Bir kamu hizmetinin, yatırım projesinin tüm sosyal faydaları ile tüm sosyal maliyetlerinin hesaplanıp karşılaştırılmasını gerektirir. Bu karşılaştırmaya dayalı olarak kararlar alınır. Bu teknikte maliyetler ve faydalar para birimi cinsinden ifade edilir. ikinci teknik maliyet etkenlik analizidir. Bu teknik kamu projesinin maliyetini parasal olarak ifade eder ancak sonuçları veya projenin çıktılarını parasal olarak ölçmez. Kamu projelerinin maliyetlerini hesaplamak kolayken, faydaları ölçümlemek oldukça zordur. Maliyet etkenlik analizi bu tür durumlarda kullanılır. Bu teknik alternatif projeler arasında karşılaştırma yapamaz. Bir başka teknik, yön eylem araştırmasıdır. Yön eylem araştırması, tekrarlanan işlerle ilişkili olarak bilimsel yöntemlerle karar alma tekniği olarak tanımlanabilir. Stratejik Analiz bir diğer program analiz tekniğidir. Stratejik analiz niteliksel bir tekniktir. Belirli stratejilere dayalı karar almayı gerektirir. Stratejik analiz kamu kurumlarının değişen ekonomik, sosyal, politik koşullara uyumlarının araştırılması ve geliştirilmesinde de kullanılabilmektedir.
Bütçe Uygulaması, Devlet Muhasebesi
Mali yıl içersinde bütçe ödeneklerinde ne tür değişiklikler yapılmaktadır?
• Ödenekler bir tahmin oldukları için mali yıl içinde bazı ödeneklerin yetersiz kalması, bazılarında da ödenek fazlalarının oluşması halinde ödenek aktarmalarına başvurulur. Aktarma işlemi, bir hizmetin mevcut ödeneğinin eksiğinin, gereksinim duyulandan fazla ödeneğe sahip başka ödenekte karşılanmasıdır. Aktarmalar bütçe dengesini bozmazlar. Bazı ödenek değişiklikleri ödeneklerin artmasına neden olmaktadır. Ödenek artışlarına ödeneğin yetmemesi ve aktarma olanağının olmaması halinde yapılır. Ödenek artışları, bütçe dengesini bozan ekonomik ve mali sorunlar çıkarabilmektedir.
Hazinenin nakit işlemleri nelerdir?
• Mali yıl içersinde toplanan gelirlerle giderlerin yer ve zaman bakımından ahenkleştirilmesi ve bunun için yapılan işlemlere hazine işlemleri denir. Gelir ve giderlerin yer bakımından ahenkleştirilmesi, toplanan gelirlerin gereken miktarlarını ödemelerin yapılacağı yerlere dağıtmayı gerektirmektedir. Gelirler ve giderler mekan açısından uyumlu değildir. Bazı bölgelerde gelirler fazla, bazılarında daha az tahsil edilir. Giderler ise ülkenin her yerinde düzenli olarak yapılmaktadır. Hazine toplanan gelirlerin ihtiyaç duyulan yerlere yollanmasını sağlar. Gelir ve giderlerin zaman bakımından denkleştirmesi
de bir diğer nakit hareketidir. Gelirlerin toplanma zamanına göre bazı dönemlerde, yeterli nakit bulunmayabilir. Nakit ihtiyacını belirlemek ve bunları karşılayacak nakdi zamanında hazır bulundurmak hazinenin görevidir. Devlet gelirlerinin belirli dönemlerde tahsil edilmesi, giderlerin ise sürekli olması, gelir giderlerin zaman dengesinin bozulması na neden olur. Hazine bu uyumsuzlukları kısa vadeli borçlanma ile giderir.
Mali yıl içersinde kamu kurumlarının nasıl denetlenmektedir?
• Modern denetim, kamu kurumlarının hizmet götürdüğü insanların ihtiyaçlarının en verimli, etken ve ekonomik biçimde giderilmesi için önemlidir. Denetim kavramı, mali işlemlerin mali mevzuata uygunluğunu, bu işlemlerin doğru ve gerçek biçimde yapılıp yapılmadığını içermektedir. Kamu denetimi ayrıca, ekonomik ve etkenlik denetimiyle kaynak kullanımının etken olup olmadığını da araştırır. Günümüz modern denetim anlayışı program sonuçlarının değerlendirilmesini, bir başka deyişle, denetimini de kapsamaktadır. Kamu hizmetlerinin belirlenen amaçlara ulaşıp ulaşmadığını denetler.
Devlet muhasebesi nedir? Kayıt sistemleri nelerdir?
• Devlet muhasebe sistemleri şunlardır: Kameral muhasebe sistemi, bütçe ile ilgili rakamlar, gelir ve giderlerin tahakkukunu, tahsilatını bütçe tertibine göre veren bir sistemdir. Schneider muhasebe sistemi, kameral muhasebe sisteminde mahsup işlemleri ile bütçe dışında devletin borç ve alacak durumları gösterilmemektedir. Bu sistemde ise mahsup işlemleri ile bütçe dışı alacak ve borç hesaplarına da yer verilir. Constante muhasebe sistemi, bütçe hesaplarıyla birlikte malvarlığı hesaplarını ve gelir ve gider tahakkuklarını gösterir. Bu sistem, gelir ve gider tahakkuk aşamasında kayıt etme ilkesine göre kurulmuştur. Logismografi muhasebe sistemi, malvarlığı ile işletme hesaplarını birlikte göstermektedir. işlemleri hem tarih hem de konu itibariyle aynı anda kaydetmektedir.
Devlet muhasebesinde nakit ve tahakkuk esasları nelerdir?
• Devlet muhasebesinde nakit esasında kayıtlar, kasaya parasal bir giriş veya kasadan parasal bir çıkış fiilen gerçekleştiği zaman yapılmaktadır. Benzer biçimde gelir yükümlüden tahsil edildiği zaman gelir kaydı yapılır. Gelir tahakkuk etmesine rağmen, tahsil edilmemişse kayıt yapılmaz. Tahakkuk esasında ise muhasebe kayıtlarının tutulmasında işlemin tahakkuk ederek kesinleşmesi esastır. Harcama yapılırken, gider tahakkuk ettiğinde hesaplara kayıt düşülür. Gelir kaydında ise gelir tahakkuk ettiği anda kayıt yapılmaktadır.
Türkiye'de Bütçe Hakkının ve Bütçe İlkelerinin Gelişimi
Osmanlı imparatorluğu döneminde bütçe hakkı ve bütçe kuralları ile ilgili gelişmeler nelerdir?
• Tanzimat öncesi dönemde Osmanlı malî sisteminde bugünkü anlamda bir bütçe uygulamasına rastlanmamaktadır. Mutlakiyetçi bir yönetimde, bütçe hakkına dayalı bir bütçeden bahsetmek söz konusu değildir. Bu dönemde bütçe ile ilgili olarak sadece merkezi devlet yönetimine ait gelir ve gider hesapları bulunmaktadır. Bunlar daha çok kesin hesap cetveli niteliğindedir.
• Tanzimat Fermanı’nda herkesten iktidarına göre vergi alınmasını, arpalık yöntemi yerine maaş sisteminin konulmasını, padişah hazinesi ile giderlerinin Maliye Hazinesi’ne mal edilmesi gibi bir çok mali hüküm bulunmasına rağmen bütçeden hiç bahsetmemiştir. Fermandan sonra 1876 Anayasasına kadar, bütçe ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde yapılan bazı bütçeler tam anlamıyla bütçe niteliği taşımamaktadır.
• 1876 Kanun-i Esasi’si, birçok maddesinde bütçe usullerini, gelirleri ve giderlerini düzenleyen hükümleri içermektedir. Ülkemizde “bütçe hakkı”nın ilk kez kabul ve ifade edildiği belge 1876 Anayasası olmuştur. Bu Anayasa ile birlikte padişah, dönemin meclisinin bütçeyi onaylama hakkına sahip olduğunu kabul etmiştir. Ancak, bu Anayasa’nın öngördüğü hükümler 2. Meşrutiyete kadar hayata geçirilememiştir. 2. Meşrutiyetten sonra çağdaş anlamda ilk bütçe hazırlanmış ve uygulanmıştır.
Cumhuriyet döneminde bütçe hakkı ve bütçe kuralları ile ilgili gelişmeler nelerdir?
• Ülkemizde bütçe hakkına uygun çağdaş bütçe kurumlarının, kurallarının ve yöntemlerinin gelişmesi ancak Cumhuriyet döneminde gerçekleşebilmiştir. 1921 Anayasasında bütçeye ilişkin ayrıntılı hükümler yoktur. Sadece iki maddesi bütçe gelir ve giderlerine ilişkin genel hükümleri içerirmektedir. 1924 Anayasasında bütçe hakkına daha ayrıntılı yer verilmektedir. Bu Anayasa Büyük Millet Meclisi’nin, bütçenin incelenmesi ve onayı gibi görevlerini belirlemiştir. 1924 Anayasası’ndaki bu düzenlemeler bütçe hakkının tam ve açık ifadeleridir.
• 1961 Anayasası Osmanlı imparatorluğu, T.B.M.M. Hükümeti ve Cumhuriyet devri anayasalarının sahip olmadığı bir özellik sonucu ilk defa referandum (halkoyu) ile kabul edilmiş bir Anayasadır. Bu Anayasada TBMM’nin belirli bir dönem için bütçeleri onaylama
ve denetleme ile ilgili hükümleri bütçe hakkını vurgulamaktadır. 1982 Anayasası’da bütçe hakkı ile ilgili hükümleri düzenlerken, bütçe süreç ve uygulamasında farklı kuralları koymuştur. 1982 Anayasası, 1961 Anayasasına göre bütçeyle doğrudan ilişkili düzenlemeler daha ayrıntılı hale getirilmiştir.
Türkiye'de Kamu Kesimi
Türkiye’ de kamu kesiminin kapsamında hangi kurumlar vardır?
• Türkiye’de kamu kesiminin kapsamında, Genel bütçeli kuruluşlar, katma bütçeli kuruluşlar, yerel yönetimler,kamu iktisadi teşebbüsleri, döner sermayeli kuruluşlar, sosyal güvenlik kuruluşları, bütçe dışı fonlar yer almaktadır.
Türkiye’ de kamu kesiminin kapsamındaki kurumlarının birbirleri ile ilişkileri nasıldır?
• Kamu kesiminde bazı kamu kuruluşlarının bütçeleri bütçenin temel ilkelerinden olan genellik ve birlik (teklik) ilkelerine aykırı olarak düzenlenmektedir. Giderlerini özel gelirleri ile karşılayan ve genel bütçe dışında yönetilen kamu kuruluşlarının bütçelerine katma bütçe, bu kuruluşlara da katma bütçeli idare denir. Genel bütçeden katma bütçelere yapılan hazine yardımı Maliye Bakanlığı’nın transfer harcamaları içinde yer alır. Ülkemizde katma bütçeli idarelerin genel olarak temel gelirini hazine yardımı oluşturmaktadır. Genel ve katma bütçeli idarelere bağlı olarak çalışan, ticari ve sınai nitelikte faaliyette bulunan fon işletmelerine döner sermayeli işletme adı verilir. Döner sermayeli işletmelerin bilançoları Maliye Bakanlığı ve Sayıştay tarafından denetlenmektedir. Bütçe dışı fonlar, geliri ve gideri bütçe içinde yer almayan ve temel bir bölümü mali mevzuata bağlı olmayan kaynak ve harcama dengeleridir. Yerel yönetimler il, belediye ve köy halkının mahalli ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organları seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileri olarak tanımlanmıştır.Bu tanıma göre Türkiye’de üç tür yerel yönetim vardır. il özel idareleri, belediyeler ve köyler.ilin sınırlarıyla aynı alan içinde faaliyet gösteren il özel idaresinin başı, merkezi yönetim tarafından atanan validir. Günümüzde fonksiyonlarını yitiren il özel idarelerinin gelirlerini önemli bir kısmı genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylardan oluşmaktadır. Belediye beldenin ve belde sakinlerinin yerel nitelikteki ortak ve medeni ihtiyaçlarını karşılamak ve buna ilişkin hizmetleri sunmakla görevli bir yerel yönetim birimidir. Belediye sınırları içinde birden fazla ilçe bulunan belediyelere Büyükşehir belediyesi denir. Bu belediye sınırları içinde kalan ilçelerde kurulan belediyelere ise ilçe belediyeleri denir. Büyükşehir belediyelerinin görevleri dışındaki hizmetler, bazı ortak yapılabilecek hizmetler dışında, ilçe belediyeleri tarafından gerçekleştirilir. Büyükşehir belediye bütçeleri doğrudan vesayet makamı olan vali tarafından onaylanırken, ilçe belediyelerinin bütçeleri önce Büyükşehir belediyeleri tarafından kabul edilir, sonra Büyükşehir bütçesi ile birlikte valiye sunulur. Üçüncü yerel yönetim türü olan köyler ise, nüfusu iki binden aşağı bulunan yurtlardır. Türkiye’de sosyal güvenlik kuruluşları (Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur) sosyal güvenlik hizmetlerini bütçe dışında primli sisteme göre yürüten ve gelir gider açıklarını genel bütçe transferleri ile kapatan kuruluşlardır. Kamu iktisadi teşebbüsleri iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşları olarak ikiye ayrılmaktadır. iktisadi devlet teşekkülleri, sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda, tamamen ticari esaslara göre faaliyet gösteren kamu iktisadi teşebbüsleridir. Kamu iktisadi kuruluşları ise sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mal ve hizmetler üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti niteliği dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsleridir. Teşebbüsler, işletme ve yatırım bütçesi hazırlarlar. Kamu iktisadi teşebbüslerinin işletme açıkları Hazinece karşılanır.
1980 - 2002 döneminde Türkiye’de kamu kesiminin GSMH içersindeki payı nasıl bir gelişme göstermiştir?
• Türkiye’de kamu kesiminin ekonomi içindeki yeri 1980 - 2002 arasında reel olarak fazla değişmemiş, ancak iç borç faizleri sebebiyle toplam kamu kesimi harcamaları bu dönemde iki kattan fazla artmıştır.
Türkiye'de Bütçenin Hazırlanması ve Onaylanması
Bütçe dönemi nedir?
• Bütçenin uygulanma dönemine mali yıl denir. Mali yılbaşının saptanmasında ülkelerin gelenekleri, ülke ekonomisi, iklim ve tarımsal üretim koşulları yasama organının çalışma dönemi, ülkedeki yatırım ve bayındırlık hizmetlerinin durumu, yasalarla getirilmiş olan ilkeler gibi nedenler rol oynar. Ülkemizde mali yıl 1 Ocak tarihinde başlayıp 31 Aralık tarihinde son bulmaktadır.
Bütçe çağrısı ve Bütçe hazırlama rehberi nedir?
• Bütçe çağrısı Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanıp Başbakan onayıyla yayınlanmaktadır. Bütçe çağrısı kuruluşların bütçeyi hazırlarken göz önünde bulundurmaları ve dikkat etmeleri gereken temel felsefeyi ortaya koyar. Bütçe hazırlama rehberi, Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanır ve harcamacı kuruluşlara gönderilir. Bütçe çağrısı çok genel esaslar çerçevesinde bütçe hazırlığına yer verirken, bütçe hazırlama rehberi daha ayrıntılı ve bütçe tekniğine göre o yıl bütçesinin özelliklerini gösteren ilkeleri içermektedir.
Gider bütçesi nasıl hazırlanmaktadır?
• 1982 Anayasasının 162. maddesi ile genel ve katma bütçe tasarılarının mali yılbaşından yetmiş beş gün önce TBMM’ne sunulması kabul edilmiştir. Harcamacı kuruluşlar, 1982 Mali yılından beri Mayıs ayında Başbakanlığın “Bütçe Çağrısı” ile hazırlık çalışmalarına başlarlar. Bütçe çağrısının hemen arkasından Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan “Bütçe Hazırlama Rehberi” kuruluşlara gönderilmektedir.
• Harcamacı kuruluşlar bu esaslara göre bütçelerin taslaklarını hazırlarken, Maliye Bakanlığı da aynı esaslar çerçevesinde kendi Bakanlık bütçesini hazırlar. Bütçe hazırlıkları her kuruluşta Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne bağlı bütçe dairesi başkanlığı aracılığı ve yardımı ile yapılmaktadır.
• ilk hazırlık aşaması ve Maliye Bakanlığına teslimden sonraki aşamalarda harcamacı kuruluş ve Maliye Bakanlığı arasında sürekli ortak çalışmalar vardır. Bu çalışmalar ilk aşamada teknik olup, daha sonra daha üst düzeyde, bakanlar arası çalışmalara kadar uzanır. Harcamacı kuruluşlar mikro düzeyde kendi gereksinim listeleriyle talepte bulunurken, Maliye Bakanlığı makro açıdan ülkenin tüm gereksinimlerini sıralamak, var olan mali kaynakları bunlar arasında öncekilerine göre dağıtmak durumundadır. Bütçenin hazırlık aşamasında rol oynayan bir diğer kuruluş da Devlet Planlama Teşkilatıdır.
• Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunda görüşülerek Bakanlar Kuruluna sunulan “rapor” hedef stratejinin uzun vadeli plan ile yıllık, programların hazırlanmasında uyulması gerekli esasları gösteren bir “direktif” olarak kabul görmek gerekir. DPT da teşkilat yapısında farklı kurumlar vardır. bunlar içerisinde en önemli genel müdürlük Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü’dür. Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü; Hazine işlemlerini yürütmek, devlet giderlerinin gerektirdiği nakdi sağlamak, devletin genel bütçe ile ilgili yurtdışı ödemelerini yapmak, iç ödemeler ve dış ödemeler saymanlıkları kurmak ve yönetmek, devlete ait para, kıymetli maden ve değerleri muhafaza etmek, yönetmek ve nem alandırmak, devletin iç borçlanmasını yürütmek gibi görevleri yerine getirmektedir.
Gelir bütçesi nasıl hazırlanmaktadır?
• Ülkemizde geçmiş yılların kesin gelir hesapları elde olduğu gibi, içinde bulunulan mali yılın, bütçe hazırlıklarının başladığı aya kadar olan sekiz aylık gelir gerçekleşmeleri de elde bulunmaktadır. Bu verilere dayalı olarak, Maliye Bakanlığı gelir tahmininde, yani gider bütçesiyle gelir bütçesini denkleştirmekte yetkiye bağlı ve bu verilerden hareketlegelir bütçesi hesaplanır.
Türkiye'de Bütçenin Uygulanması
Maliye Bakanlığı’nın görevleri nelerdir? Maliye Bakanlığı’nın teşkilat yapısı nasıldır?
• Maliye Bakanlığının kuruluş amacı: Maliye politikalarının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasının uygulanması, uygulamanın izlenmesi ve denetlenmesi hizmetlerini yapmak olarak tanımlanmaktadır. Maliye politikasının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasını uygulamak, devletin hukuk danışmanlığını ve muhakemat hizmetlerini yapmak, harcama politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması ile Devlet bütçesinin hazırlanması, uygulanması, uygulamanın izlenmesi ve yönlendirilmesine ilişkin hizmetleri yürütmek, devlet hesaplarını tutmak, saymanlık hizmetlerini yapmak, gelir politikasını geliştirmek, uygulamak ve devlet gelirlerini tahsil etmek, devlete ait malları yönetmek, kamu malları ile kamu kurum ve kuruluşlarının taşınmaz malları konusundaki yönetim esaslarını belirlemek ve bunlara ilişkin diğer işleri yapmak, devlete ait malları yönetmek, kamu malları ile kamu kurum ve kuruluşlarının taşınmaz malları konusundaki yönetim esaslarını belirlemek ve bunlara ilişkin diğer işlemleri yapmak gibi temel görevlerini sayabileceğimiz Maliye Bakanlığı, yukarıdaki görevlerin yerine getirilmesi, idaresi ve denetimini sağlayacak bir çok kurumu da bünyesinde bulundurmaktadır.
Hazine Müsteşarlığı’nın görevleri nelerdir? Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü’nün Bütçe uygulamasındaki görevleri nelerdir?
• Hazine Müsteşarlığının kuruluş amacı kısaca, ekonomi politikalarının tespitine yardımcı olmak ve bu politikalar çerçevesinde hazine işlemleri, kamu finansmanı, kamu iktisadi teşebbüsleri ve devlet iştirakleri, ikili ve çok taraşı dış ekonomik ilişkiler, uluslararası ve bölgesel ekonomik ve mali kuruluşlarla ilişkilerin düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Hazine Müsteşarlığı içindeki en önemli genel müdürlük, Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğüdür.Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü hazinenin görevleri içerisinde yer alan kamu gelir ve giderlerinin yer ve zaman bakımından denkleştirilmesi işlemlerini yerine getirmektedir.
Gider bütçesi nasıl uygulanmaktadır?
• Bütçenin uygulanabilmesi gelirlerin toplanması,hizmet sınırlandırması içinde yer alan program altprogram ve faaliyet/projelerin amaçlarına ulaşması ancak gerekli harcamaların yapılmasıyla gerçekleşmektedir. Bütçeyle verilen ödeneklerin temelde o kuruluşun yapabileceği harcamaların toplam tavanını oluşturmasına rağmen bu ödeneklerin harcanabilmesi çeşitli işlem, prosedür ve denetimler gerekmektedir. Bütçenin uygulanması sırasında Türk bütçe sisteminde bütçe rakamlarının değişmesine neden olan durumlar ortaya çıktığı zaman ek ödenek ve olağanüstü ödenek uygulamaları ile bu rakamların artırılması mümkündür
Gelir bütçesi nasıl uygulanmaktadır?
• Gelir Bütçesinin uygulanmasından Maliye Bakanlığı sorumludur. Bütçe gelirlerinin en önemli kaynağı oluşturan vergi gelirleri belli aşamalardan geçerek tahsil edilir. 1050 sayılı Genel Muhasebe Kanun’u doğrultusunda gelir tahsili ancak yasalarda belirtilen kurumlar tarafından belli yasalara göre yapılmaktadır.
Türkiye'de Bütçenin Yargı Denetimi
Bütçe uygulaması sırasında idari ve adli mahkemeler bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
• Devlettin yaptığı bir harcamadan dolayı alacaklı bulunanların yetkili mahkemelere başvurmaları ile sağlanabilir. Yetkili mahkeme ya idari bir mahkeme veya adli bir mahkeme olabilir. Eğer bütçe gideri, çoğu zaman olduğu gibi, idarenin idari bir faaliyeti sonucunda ortaya çıkıyorsa, yetkili mahkeme idari mahkemedir. Bir başka deyişle, başvurulacak yargı organları bölge mahkemeleri ile Danıştay’dır. Yetkili mahkemenin adli mahkeme olması halinde idare, sıradan kişilerin sahip oldukları haklardan üstün yetkilere sahip değildir. Bu nedenle de faaliyetlerini denetlemek görev ve yetkisi adli mahkemelere aittir. Bu tür bir gider işlemi dolayısıyla devlet ile alacaklısı arasında bir anlaşmazlık olduğunda, alacaklı olanlar adli mahkemelere baş- vuracaktır. Bütçe gelirleri ile ilgili uygulama sırasındaki denetim, mükelleflerin vergi idaresinin yapmış olduğu her tarhiyata karşı vergi mahkemelerine başvurmaları ile ortaya çıkmaktadır.
Bütçe uygulaması sonrasında Sayıştay bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
• Sayıştay’da saymanların yönetim dönemi hesaplarının incelenmesi öncelikle Sayıştay denetçileri tarafından yapılır. Denetçiler, gelir ve gider işlemlerinin bütçeye ve kanuna ve diğer mevzuata uygun olup olmamak bakımından inceleyip, uygun görmedikleri işlemleri de muhtıra defterine kaydederler. Denetçiler, hesapları yönetmeliğe göre inceledikten sonra birer rapor hazırlarlar. inceleme sırasında, denetçi bir sorun görürse saymanın yazılı savunması alınıp rapora ekler. Denetçiler incelemeyi bitirince raporları Sayıştay Başkanı’na verilir. Denetçilerin raporları, ilgili Sayıştay dairelerine verilir. Daire başkanlarının ilk yapacakları Sayıştay savcısının yazılı görüşünü almaktır. Sayman hesaplarının Sayıştay dairelerinde yargılanması bitirilince “beraat”,“zimmet” veya “tazmin” kararları verilir.
• Beraat kararı: Bütçe ile ilgili işlemlerden dolayı saymanın, tahakkuk memurunun ve ikinci derece ita amirinin bir ilişiği görülmemiştir, yani tüm hesapların beraatine karar verilmiş, hesaplar aklanmıştır. Zimmet kararı: Saymanın veya diğer sorumlu memurları n kanıtlayıcı belgeleri sunmaması veya sunamaması dolayısıyla devlete karşı borçlu sayılması anlamına gelmektedir. Tazmin kararı: Yasal hataya düşmesi nedeniyle saymanın yaptığı giderin kabul edilmeyerek ödettirilmesi kararı verilmesidir. Verilen karar zimmet de tazmin de olsa, sonuçta sayman veya ilgili diğer memurun para şeklinde bir tazminat ödemesi gerektirmektedir.
Sayıştay’ın verdiği yargı kararları nelerdir? Bu kararlara karşı gidilebilecek yasal yollar var mıdır?
• Sayıştay’ın verdiği kararlara karşı gidilebilecek 3 kanun yolu vardır. Birincisi Sayıştay’ın verdiği tüm kararlara karşı başvurulabilecek temyiz yoludur. ikincisi ise Sayıştay Kanununda belirtilen bazı özel nedenlerde başvurulabilecek yargılamanın iadesi yoludur. Üçüncüsü ise karar düzeltilmesidir.
Türkiye'de Bütçenin Yasama Denetimi
Bütçe uygulaması sırasında TBMM bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
Uygulama sırasındaki yasama denetimi iki genel denetim yolları ile yapılan yasama denetimi, özel denetim yolları ile (Sayıştay raporları aracılığıyla yaptığı denetim ve TBMM’nin Plan ve Bütçe Komisyonu aracılığıyla yaptığı denetim) yapılan yasama denetimini kapsamaktadır. Genel denetim yolları, Meclis’te soru, gensoru, genel görüşme, Meclis araştırması, Meclis soruşturması gibi yollardır. Özel denetim yollarından ilki, Sayıştay raporları üzerinde yapılan denetimdir. Sayıştay, mali yıl içinde vize ettiği belgeler ve diğer işlemler ve yolsuzluklar hakkında raporlar hazırlar ve bu yolla TBMM’ni bilgilendirebilir. Bu yollar meclis bütçe uygulamasını denetleme olanağına kavuşur. TBMM’nin Plan ve Bütçe Komisyonu aracılığıyla yaptığı denetim ise, harcamalarla ilgili kanun tasarıları ve tekliflerinin, ek ve olağanüstü ödenek tekliflerinin ve ödenek aktarma isteklerinin görüşülmesi sırasında yapılır.
Sayıştay TBMM’nin denetimine nasıl yardımcı olmaktadır?
Yasama organının bütçeyi denetlemesinde, onun adına teknik incelemeleri yapan ve bunlarla ilgili raporlar hazırlayan Sayıştay’ın önemli yararı olmaktadır. Sayıştay Yasama organının bütçeyi denetlemesini kolaylaştırdığı belge Genel Uygunluk Bildirimi olarak adlandırılmaktadır. Genel Uygunluk Bildirimi Kesin Hesap Kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde TBMM’ne sunulması anayasal zorunluluktur. Sayıştay bu bildirimi hazırlarken, saymanların idare hesaplarından, bakanların gider kesin hesaplarından ve hazine genel hesabından yararlanır ve arasında uyumu araştırır.
Yasama organının bütçeyi siyasi anlamda aklama veya aklamamasının sonuçları nelerdir?
Yasama organının mali yıl başında hükümete vermiş olduğu yetkiyi nasıl kullandığının, yine yasama organınca denetlemesi de gerekir. Bu denetim Kesin Hesap Kanunu Tasarıları üzerinde yapılır. Kesin Hesap Kanun Tasarısı öncelikle Plan ve Bütçe Komisyonu’nda görüşülür. Komisyon, görüşmelerini tamamladıktan sonra Kesin Hesap Kanunu tasarısını Meclis Genel Kurulu’na sunar. Genel Kurul’da, Kesin Hesap Kanunu tasarısını görüşerek karara bağlar. Karar kesin Hesap kanun Tasarısının kabulü şeklinde ortaya çıkarsa, hükümetin bütçe uygulaması aklanmış olur. Ancak Genel Kurul’da alınan karar her zaman olumlu olmayabilir. Yani tasarının reddedilmesi ile, Yasama organınca verilen yetkilerin hükümetçe iyi kullanılmadığı sonucuna varılmış olacaktır. Bunun siyasi sonucu ise, hükümetin istifa etmesi gereğidir.
Türkiye’de bütçenin denetimi genel olarak nasıl değerlendirilebilir?
Bütçe uygulamasının idari, yargı ve yasama denetimi ile ilgili değerlendirme de varılan sonuçlar şöyle özetlenebilir;
• Bütçe içinde olması gereken bazı gelir, gider ve borçlanma işlemleri kayıt dışındadır ve dolayısıyla denetlenememektedir.
• Kamu kesiminde yer alan kuruluş sayısının çok fazla olması denetimi zorlaştırmaktadır.
• Aşırı sıkı tutulan bürokratik süreçten kaçmak isteyen kuruluşlar, malî işlemlerini bütçe dışında sürdürmeye yönelmektedir ki bu denetimi engellemektedir.
• Belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilmesiyle zorunlu olan bazı hizmetlerin yapılamaması, malî disiplinin ortadan kaybolmasıdır.
• Bir başka sorun, yarı-malî işlemlerden kaynaklanmaktadır. Bu işlemler, bütçeye gelir ya da gider kaydedilmemekte yani gizli kalmaktadır ki bunun doğal sonucu denetlenememeleridir. Ayrıca TBMM denetim sürecinin dışında kalmaktadır.
• Bütçe ödenekleri belirli hedeflere ve ölçülebilir amaçlara göre verilmemektedir. Bunu sonucu ise bütçe performans sonuçlarının çıkarılamamasıdır.
• idari denetim sürecinde, denetim elemanlarının soruşturma raporlarının yeteri kadar değerlendirilmemesi ve dikkate alınmamasıdır.
• Devlet muhasebesinin kapsamı oldukça dar kalmaktadır.
• Bütçe uygulamasında avans ve kredi işlemleri yaygınlaşmıştır.
Avrupa Birliği Bütçesi
Avrupa Birliği bütçesinin ilkelerini nelerdir?
• Birlik ilkesi Avrupa Birliği bütçesinin, tüm gelir ve giderlerinin tek bütçede toplanmasını gerektirmektedir. Genellik ilkesi, gelir ve giderlerin ayrı ayrı muhasebeleştirilmesini, gider ve gelirlerin birbirinden mahsup edilmeden kayıt edilmesini ifade etmektedir. Yıllık ilkesi, AB bütçenin yıllık olarak uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Özellik ilkesi, harcamaların özellikle belirtilmiş ücret, kültür gibi özelliklerine göre yapılmasını öngörür. Denklik ilkesi, tüm öz kaynakların harcamaları karşılamasını öngörmektedir. Ortak para birimi cinsinden ifade edilme ilkesi, bütçenin, ortak para birimi olan Euro’nun kullanılmasını esas almaktadır.
Avrupa Birliği bütçesinin harcama türleri nelerdir?
• AB bütçesinin başlıca gider kalemleri, ortak tarım politikası harcamaları, yapısal politika harcamaları, içsel Politikalar, Dış Politika, Rezervler, Katılım Öncesi Yardımlar ve idari harcamalardır.
• AB bütçesinde harcamalarla ilgili olarak 1982 yılında yapılan bir değişiklikle harcamalar, zorunlu harcamalar ve zorunlu olmayan harcamalar olarak ikiye ayrılmıştır.
Avrupa Birliği bütçesinin gelir kaynakları nelerdir?
• AB bütçesinin öz kaynakları ve diğer gelir kaynakları olarak iki ana başlık altında toplanmaktadır. Öz kaynakları, tarımsal vergiler, gümrük vergileri, katma değer vergisi, GSMH katkısıdır. Diğer gelirlerde ise oldukça uzun bir kaynak listesi bulunmaktadır. Örnekleri idarî işlemlerinden elde edilen gelirler, Birlik programlarına yapılan yardımlar, hizmet karşılığı elde edilen gelirler, ödünç işlemleri gösterilebilir.
Avrupa Birliği bütçesi nasıl hazırlanmakta, uygulanmakta ve denetlenmektedir?
• Avrupa Birliği’nin tüm kurumları kendi tahmini gider tutarlarını Avrupa Komisyonuna bildirir. Avrupa Komisyonu kendi bütçesini de ekleyerek bir ön bütçe tasarısı biçiminde Avrupa Konseyi’ne yollar. Konsey bütçe ilgili kurumlarla görüşerek bütçe tasarısı olarak Avrupa Parlamentosuna yollar. Avrupa Parlamentosu tasarıyı kabul ederse, bütçe uygulamasına geçilebilir. Ancak zorunlu harcamalarla ilgili değişiklikler gündeme gelirse, bu değişiklikleri yapma yetkisine sahip Konsey’e geri gönderilir. Konsey değişiklikleri kabul ederse bütçe kabul edilmiş olur. Konsey önerilen değişiklikleri, değiştirerek kabul ederse, Avrupa parlamentosunda ikinci gözden geçirme toplantısı yapılır. ikinci görüşmede Konsey’in değişiklik önerisi kesinlikle değiştirilemez.
alıntı
Devlet bütçesi nedir? Temel ilkeleri nelerdir?
• Devlet bütçesinin birçok tanımından ortaya çıkan ortak tanımın şöyle olduğu söylenebilir: Bütçe, kamu kurum kuruluşlarının belirli bir dönem için gelir ve giderlerini tahmin eden bunların yürütülüp uygulanmasına önceden izin veren hukuki bir belgedir. Devlet bütçelerinin temel özelliklerinin ise anayasalarda yer alması, gelir gider tahminlerini yansıtması, belirli bir dönem, genelde bir yıl, için tekrarlanması, bir kanun olarak nitelenmesi, giderlerin yapılması ve gelirlerin toplanması için yasama organının yürütme organına verdiği bir ön izin olması, yürütme organının bir tür icra programı niteliğinde olması ve uygulama sırasında ve sonrasında yürütme, yargı ve yasama organı tarafından denetlenmesi olduğu söylenebilir.
Klasik anlamda devlet bütçesinden başarmasını istediğimiz görevler nelerdir?
• Klasik anlamda devlet bütçelerin işlevleri, siyasi, hukuki, mali, iktisadi ve denetim yönündendir. Siyasi işlev, yasama organında parlamenterler ve siyasi partiler halkın isteklerini açıklamalarıyla ortaya çıkmaktadır. Hükümetler, vatandaşların isteklerini hükümet programları haline getirip bütçe aracılığıyla bürokrasiye uygulatmayı amaçlamış ve üstlenmiş bir siyasal girişimcidir. Hukuki işlev ise ilk olarak her ülkede bütçeye ilişkin temel yetkilerin, ilkelerin ve hukuksal sınırların ilgili ülkelerin anayasasında belirlenmesinde belirginleşir. Çünkü, yürütme ve yasama organlarının konuyla ilişkin karşılıklı yetki sınırlarını çizen kuralların anayasal çerçevede uygulamaya konulması istenir. Ayrıca; bütçe uygulamasında, kamu yönetimi birimleri ve vatandaşlar arasında ortaya çıkan uyuşmazlıklar da yargı organları tarafından çözümlenmektedir. Bütçelemenin mali iktisadi işlevi kıt kaynakların en etkin bir biçimde kullanılması ve devletin giderleri için alternatif gelir kaynaklarının bulunmasını ifade etmektedir. Bütçenin denetim işlevi ise, kamu hizmetlerinin amaçları en iyi gerçeleştirecek biçimde kullanılıp kullanılmadığının ve amaçlara yönelik harcama ve gelirlerin yasalara uygun bir biçimde olup olmadığının araştırılması ve sonuçlarının ortaya konmasını içermektedir.
Modern anlamda devlet bütçesinden başarmasını istediğimiz görevler nelerdir?
• Modern bütçe işlevleri ise kaynak tahsisinde etkinliği, gelir dağılımında adaleti, iktisadi istikrarı ve kalkınmayı sağlamada bir araç olarak kullanılabileceği ile ilgilidir. Kaynak tahsisinde etkinliği sağlama, kamu ve özel sektörün üretimi ile sosyal faydanın en çok olması için çalışılmasını gerektirir. Sosyal faydayı en çoklaştırmak için kamu kesiminin hangi ihtiyaçları karşılaması gerektiği, hangilerini özel sektöre bırakmasının doğru olacağını araştırıp, bütçelerin buna göre düzenlemesi gerekmektedir. Gelir dağılımında adaleti sağlama işlevi de piyasa ekonomisine herhangi bir müdahale olmadığında gelir dağılımını bozucu etkiler yarattığı, dolayısıyla gelir dağılımını düzeltmede devlete bir iş düştüğü ile ilgilidir. Elbette bu adaletsizliği giderilmesinde devlet bütçeleri kullanılacaktır. iktisadi istikrarı sağlama işlevi, ekonomik konjonktürün yaratacağı olumsuz etkileri gidermeye yönelik olarak bütçelerin hazırlanmasını gerektirmektedir. iktisadi kalkınmayı sağlama işlevi, devlete ekonomik büyümeyi istenen düzeyde ve istikrarlı bir biçimde tutma görevi yüklemektedir. Bu görev, devlet bütçelerinin kaynakları ve harcamalarının büyüme ve kalkınmanın gerektirdiği biçimde kullanılmasıyla başarılabilir
Devlet Bütçesinin Tarihi Gelişimi
Demokratik parlamenter sistemle birlikte gelişen bütçe hakkı parlamentonun sahip olması gereken hangi ilkenin bir ifadesidir?
Gelişmiş batı ülkelerinde bütçe hakkının ulus temsilcilerine tanınması, demokratik parlamenter rejimin kurulması ya da bağımsızlığın kazanılması ile gerçekleşmiştir. Örnek alınan tüm ülkelerde bütçe hakkının tarihi gelişiminin temelinde vergi hakkı ile kamu harcamalarının yasama organınca onaylanması ve denetimi bulunmaktadır.
İngiltere’de bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
ingiltere’de Magna Carta ile temelleri atılan vergileme hakkı, 1688 Haklar Bildirgesi ile kesinleşmiş, o tarihten sonra ingiltere’de vergileme yetkisine dayanan bütçe hakkı parlamentoca kullanılmaya başlanmıştır.
Fransa’da bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
Fransa’da Genel Meclislere danışılarak alınan vergileme kararlarına 1614 sonrası yapılan aykırı uygulamalar 1789 Büyük Devrimle sonuçlanmış ve kabul edilen Anayasa ile bütçe hakkı meclise ait bir egemenlik hakkı halini almıştır.
Amerika Birleşik Devletlerinde bütçe hakkı nasıl gelişmiştir?
ABD’de bütçe hakkı İngiltere’ye karşı verilen bağımsızlık mücadelesi sonunda elde edilmiştir. 1776’da ilân edilen Bağımsızlık sonrası 1791 Anayasası ile ABD’de bütçe hakkı yalnızca Kongreye ait bir yasama yetkisine dönüşmüştür.
Devlet Bütçesinin Dayandığı Temel İlkeler
Genellik ilkesi nedir?
• Genellik ilkesinde tüm gelirlerin bir ortak havuzda toplanması ve tüm harcamaların bu havuzdan yapılması esastır. Gelirlerin toplanması ve giderlerin yapılmasında gayrisafi usul uygulanmalıdır. Gelir ve giderlerin eksiksiz olarak, birbirinden mahsup etmeden veya gelir arkasında gider ve gider arkasında gelir gizlemeksizin bütçeye yazılması bu ilkeye dayalı olarak yapılır. Genellik ilkesi ayrıca belirli gelir kaynaklarının belirli giderlere tahsis edilmemesini de gerektirmektedir. Bir başka deyişle, genellik ilkesinde ademi tahsis uygulamasına ihtiyaç vardır.
Birlik ilkesi nedir?
• Devletin bütün gelir ve giderlerinin görülmesine imkan verecek şekilde tek bir bütçenin olmasını sağlamaya çalışan bir ilkedir. Bu ilke ile devletin tüm gelir kaynakları ve tüm giderleri tek bir bütçede toplanmasını gerektirir. Ayrıca bu ilke kamu kuruluşlarının yürütmek istediği hizmet programları ve bunlara verilen ödenek miktarları hakkında kesin
bilgi edinilebilmesini ve denetimi kolaylaştıran bütçe ilkesidir.
Genellik ve birlik ilkeleri haricinde devlet bütçesinin dayandığı temel ilkeler nelerdir?
• Samimiyet ilkesi bütçe tahminlerinin gerçeğe en yakın tahmin edilmesidir. Doğruluk ilkesi gelir ve gider tahminlerinin ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşullara mümkün olduğunca uygun olmasını gerektirir. Anlaşılır olma ilkesi bütçeleri incelemek isteyen herkes tarafından kolaylıkla anlaşılacağı şekilde düzenlenmesi anlamına gelmektedir. Bölüm (program) bazında onaylama ilkesi, bir kuruluşun bütçe ödenekleri, yasama organında görüşülürken bölümler (programlar) itibariyle onaylanması ve yasalaşmasıdır. Yıllık olma ilkesi ise, ülkenin hasat dönemi, iklimler gibi doğal olayların akışı ile ekonomik faaliyetlerin planlanmasında ve hesaplanmasında uygun bir zaman ölçüsü olarak bir yıl görülmesi nedeniyle, gelir ve gider tahminlerinin yıllık yapılmasını gerektirir. Alenilik, açıklık ilkesi, bütçe ile ilgili tüm bilgilerin kamuoyunun kullanımına ve bilgisine hiçbir kısıtlama olmaksızın sunulmasını gerektirir. Denklik ilkesi bütçenin (gelir ve giderlerin birbirine eşit) denk bağlanmasını ve denk sonuçlanmasını gerektirir. Önceden izin ilkesi, harcama yapma ve gelir toplama yetkisinin, yasama organınca o mali yıl başlamadan önce yürütme organına verilmesidir. Tasarruf ilkesi ise, belirli bir parayla en çok işin yapılması veya bir işin en az maliyetle yapılmasını gerektirir.
Bütçe Sistemleri
Torba Bütçeleme sistemi nedir?
• Torba bütçelerde ödenekler oldukça geniş kapsamlı kategorilere göre tahsis edilir. Kategoriler biraz daha ayrıntıda her bir bakanlık veya daireye göre belirlenebilir. Bu bütçe sisteminde bakanlık veya dairenin ödeneği harcayacağı yerler konusunda bir kısıtlama yoktur. Bakanlık ve daire yöneticisine harcamaları yapama konusunda oldukça fazla takdir yetkisi tanımaktadır. Harcamaların nerelere yapıldığı ile ilgili bir kısıtlama olmadığında, bütçe uygulaması sonunda da harcamanın nerelere yapıldığı konusunda bilginin edinilebilmesi için ciddi denetim yapılması gerekir.
Klasik bütçe sistemi nedir?
• Klasik bütçe sistemi, kamu harcamalarının denetlemesini, israfların ve suiistimallerin önlenmesini amaçlamaktadır. Sistem tamamen kamu kesiminin satın alacağı girdilere yönelmekte ve bunları tahmin etmeye çalışmaktadır. Bir başka deyişle, devletin bir yıl sonra satın alacaklarının bir listesi yapılmaktadır. Klasik bütçeleme sistemi devletin örgüt yapısına göre ödenek tahsis etmektedir. Kuruluşun yaptığı iş ve hangi toplumsal ihtiyacı karşıladığı önemli değildir. Bir daire kurulmuş ve faal ise, o daireye belirli bir ödenek ayrılması kesindir.
Performans bütçe sistemi nedir?
• Performans bütçe sistemi, klasik bütçede olduğu gibi kullanılan kaynaklara değil, kamu kurumlarının faaliyetleri ile bunları başarmalarına göre ödenek tahsis etmektedir. Performans bütçeleme, faaliyetlerin maliyetlerini tahmin etmeye çalışır. Performans faaliyetlerin birim maliyetlerini çıkarmaya çalıştığı için, daha düşük maliyetle daha iyi hizmet üretimine olanak sağlar. Bütçe sisteminin yoğunlaştığı nokta girdilerden, kaynakların faaliyetlere nasıl kullanıldığına kaymaktadır. Bunun doğal sonucu ise yöneticilerin faaliyet sonuçlarını değerlendirilebilmesi ve hesap vermelerine olanak sağlanmasıdır.
Program ve Planlama Programlama Bütçeleme Sistemleri nedir?
• Program bütçeleme sistemi devletin öncelikle amaçlarını belirleyerek bu amaçlara yönelik tüm faaliyetlerini ve programlarını koordine etmeye çalışır. Kamusal amaca yönelik bu faaliyetleri, programları hangi kamu kurumunun yerine getirmekte olduğuna
önem vermez. Böylece farklı kamu kuruluşlarının programlarının koordine edilmesi ile kamusal hizmetler çok daha etkin bir biçimde görülecektir. Program bütçe kamu kurumlarının sosyal amaçlara olan etkilerini analiz etmeyi gerektirmektedir. Program bütçe sistemi toplum refahını arttırmanın nasıl mümkün olabileceğini ve amaca ulaşmak için hangi programlara ihtiyaç olduğunu belirlemeye, böylece bu programlar arasında koordinasyonu sağlamaya çalışır. Program bütçe, aynı amaca yönelik çalışan programları birleştirir. Böylece aynı işin yapılmasında kullanılacak fonlar arasında bir rekabet başlar.
• Birçok yazar program bütçe ile PPBS (Planlama Programlama ve Bütçeleme Sistemini)’yi eş anlamlı kullanmaktadır. Ancak PPBS, program bütçeden daha sonra gelişmiş ve program bütçeden daha kapsamlıdır. Daha sonra gelişmesi dolayısıyla program bütçe sistemini daha sistematik hale getirmiştir. Bütçeleme aşaması her iki bütçe sisteminde de aynıdır. PPBS toplumsal hizmetlerin ve ekonomik kaynakların tümü üzerinde çalışırken, program bütçe ise kamusal amaçların programlar olarak nasıl uygulamaya konulacağını araştırır.
Yeni Performans Bütçe sistemi nedir?
• Geleneksel performans bütçeleme sisteminde, çıktılar ve faaliyetler ön plandadır. Ancak bu çıktılar ve faaliyetler kamusal amaçlarla her zaman aynı olmayabilmektedir. Yeni performans bütçe kamu kurumlarının faaliyetlerinin ve çıktılarının sonuçlarını değerlendirir. Bu bütçeleme sistemi geleneksel performans bütçenin ve program bütçenin özelliklerini birlikte taşımaktadır. Sonuçlara odaklanma program bütçenin bir özelliği iken, performans ölçüleri ve değerlendirmeleri geleneksel performans bütçenin özellikleridir. Program bütçe ve PPBS’den ayrılan yanı, kamu örgüt yapısında değişiklik yapmayı gerektirmemesidir.
Bütçelerde Harcama-Gelir Tahminleri, Politika ve Program Analizleri
Bütçelerde gelir ve harcama tahminleri nasıl yapılmaktadır?
Ünitede harcama ve gelir tahminleri iki ana kategoriye ayrılarak açıklanmıştır: kantitatif (sayısal veya nicel) yöntemler, kalitatif (sayısal olmayan veya nitel) yöntemler. Nitel yöntemler subjektif esaslıdır ve tahmini yapan kişilerin değer yargılarına ve deneyimlerine dayanır. Nicel yöntemler ise subjektişikten uzak ve mümkün olduğunca objektif yöntemlerdir. Tahmin edilecek gelir veya harcama ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunduğunda kullanılmaktadır. Geçmişe ait bilgilerin gelecekte de devam edeceği düşünülerek bilimsel yöntemlerle geçmiş verilere dayalı tahminler yapılmaktadır. Nitel yöntemlerden ilki yargıya dayalı tahmindir, kamu programları veya bazı yeni gelir kaynaklarıyla ilgili geçmiş bilgiler ve deneyim olmadığında kullanılır. Bir başka kullanım gerekçesi hizmetlerde ölçümlenmeyen faktörler bulunmasıdır. Matematiksel yöntemlerin ölçemediği durumlarda yargıya dayalı yöntem kullanılmaktadır. Yargıya dayalı yöntemin kullanımı kolay olduğu için ilk denenen ve diğer teknikler kullanmak olanaksız olduğunda ise son başvurulan bir tekniktir. ikinci nitel yöntem birim maliyet dayalı yöntemdir. Yöntem öncelikle tahminlere esas olacak birim maliyeti hesaplamaya çalışmakta daha sonra ise talep edilen miktar belirlenip toplam harcama miktarı belirlenmektedir. Nicel yöntemler ise yeterli düzeyde sayısal bilgiye sahip olunduğunda kullanılmaktadır. Bu sayısal verilerin gelecekte de aynı biçimde devam edeceği varsayımına dayalı olarak tahminler yapılmaktadır. Aksi takdirde daha çok nitel yöntemler kullanılmaktadır. Nitel yöntemler, zaman serileri ve nedensel tekniklerdir. Bu yöntemde, tahmin edilecek değişkendeki geçmiş yıl verilerini ele alınıp, bu verilere dayalı olarak belirlenen trendin aynen devam edeceği varsayılır ve buna göre tahmin yapılır. Yöntemde tahmin yapmak için sadece ilgili değişkenin verileri kullanılır. Zaman serisi tekniğinin kullanım maliyeti oldukça yüksek olabilmektedir. Zaman serisiyle yapılan tahminlerde geçmiş yıllar, içinde bulunan yıl ve geleceğe ilişkin verileri görüldüğü için anlaşılması oldukça kolaydır. Nedensel tahmin teknikleri ise nicel yöntemlerin bir diğeridir. Bu teknik, tahmin edilecekdeğişkeni etkilediği düşünülen başka değişkenler ile istatiksel ilişkilerini kullanarak tahmin yapmaya çalışır. iki örneği regresyon analizi ve ekonometrik modellerdir.
Devlet politikalarının ve programlarının belirlenmesinde ve değerlendirilmesinde hangi ölçütler kullanılmaktadır?
Kamu politikalarında yapılacak değişiklikler veya yeni bir programa başlama gibi kararlar belirli ölçülere dayalı olarak alınabilir. Bunlar etkinlik, etkenlik, verimlilik ve eşitlik ölçüleridir. Etkenlik kamu programlarının amaçlarına ulaşma derecelerini vermektedir. Bu ölçü bir programın devam edip etmeyeceği, programda değişiklik yapılıp yapılmayacağı ile ilgili kararlarda kullanılır. Etkinlik ölçüsü alternatişer arasında karşılaştırma yapmayı veya kamu hizmetleri için gerekli fonların özel kesimde bırakılması halinde ortaya çıkacak fayda ile kamu kesiminin kullanılması halinde ortaya çıkacak faydanın karşılaştırılmasını gerektirmektedir. En az kaynakla, en fazla sosyal yararı sağlayan alternatifi araştırır. Verimlilik, kamu hizmetinde kullanılan girdi çıktı ilişkisidir. Verimlikte programın sonuçları ve etkileri dikkate alınmaz. Eşitlik ölçüsü, kamu hizmetinde elde edilen net faydaların bireyler arasındaki dağılımı ile ilgilidir. Bir başka deyişle çeşitli açılardan kamu programlarının gelir dağılımını nasıl etkilediği bu ölçü yardımıyla tahmin edilebilir.
Devlet politikalarının ve programlarının belirlenmesinde ve değerlendirilmesinde hangi teknikler kullanılmaktadır?
Program analiz teknikleri çok çeşitlidir. Bu ünitede kamu kesiminde yaygın bir biçimde kullanılan teknikler açıklanmıştır. Bunlardan ilki fayda maliyet analizidir. Bir kamu hizmetinin, yatırım projesinin tüm sosyal faydaları ile tüm sosyal maliyetlerinin hesaplanıp karşılaştırılmasını gerektirir. Bu karşılaştırmaya dayalı olarak kararlar alınır. Bu teknikte maliyetler ve faydalar para birimi cinsinden ifade edilir. ikinci teknik maliyet etkenlik analizidir. Bu teknik kamu projesinin maliyetini parasal olarak ifade eder ancak sonuçları veya projenin çıktılarını parasal olarak ölçmez. Kamu projelerinin maliyetlerini hesaplamak kolayken, faydaları ölçümlemek oldukça zordur. Maliyet etkenlik analizi bu tür durumlarda kullanılır. Bu teknik alternatif projeler arasında karşılaştırma yapamaz. Bir başka teknik, yön eylem araştırmasıdır. Yön eylem araştırması, tekrarlanan işlerle ilişkili olarak bilimsel yöntemlerle karar alma tekniği olarak tanımlanabilir. Stratejik Analiz bir diğer program analiz tekniğidir. Stratejik analiz niteliksel bir tekniktir. Belirli stratejilere dayalı karar almayı gerektirir. Stratejik analiz kamu kurumlarının değişen ekonomik, sosyal, politik koşullara uyumlarının araştırılması ve geliştirilmesinde de kullanılabilmektedir.
Bütçe Uygulaması, Devlet Muhasebesi
Mali yıl içersinde bütçe ödeneklerinde ne tür değişiklikler yapılmaktadır?
• Ödenekler bir tahmin oldukları için mali yıl içinde bazı ödeneklerin yetersiz kalması, bazılarında da ödenek fazlalarının oluşması halinde ödenek aktarmalarına başvurulur. Aktarma işlemi, bir hizmetin mevcut ödeneğinin eksiğinin, gereksinim duyulandan fazla ödeneğe sahip başka ödenekte karşılanmasıdır. Aktarmalar bütçe dengesini bozmazlar. Bazı ödenek değişiklikleri ödeneklerin artmasına neden olmaktadır. Ödenek artışlarına ödeneğin yetmemesi ve aktarma olanağının olmaması halinde yapılır. Ödenek artışları, bütçe dengesini bozan ekonomik ve mali sorunlar çıkarabilmektedir.
Hazinenin nakit işlemleri nelerdir?
• Mali yıl içersinde toplanan gelirlerle giderlerin yer ve zaman bakımından ahenkleştirilmesi ve bunun için yapılan işlemlere hazine işlemleri denir. Gelir ve giderlerin yer bakımından ahenkleştirilmesi, toplanan gelirlerin gereken miktarlarını ödemelerin yapılacağı yerlere dağıtmayı gerektirmektedir. Gelirler ve giderler mekan açısından uyumlu değildir. Bazı bölgelerde gelirler fazla, bazılarında daha az tahsil edilir. Giderler ise ülkenin her yerinde düzenli olarak yapılmaktadır. Hazine toplanan gelirlerin ihtiyaç duyulan yerlere yollanmasını sağlar. Gelir ve giderlerin zaman bakımından denkleştirmesi
de bir diğer nakit hareketidir. Gelirlerin toplanma zamanına göre bazı dönemlerde, yeterli nakit bulunmayabilir. Nakit ihtiyacını belirlemek ve bunları karşılayacak nakdi zamanında hazır bulundurmak hazinenin görevidir. Devlet gelirlerinin belirli dönemlerde tahsil edilmesi, giderlerin ise sürekli olması, gelir giderlerin zaman dengesinin bozulması na neden olur. Hazine bu uyumsuzlukları kısa vadeli borçlanma ile giderir.
Mali yıl içersinde kamu kurumlarının nasıl denetlenmektedir?
• Modern denetim, kamu kurumlarının hizmet götürdüğü insanların ihtiyaçlarının en verimli, etken ve ekonomik biçimde giderilmesi için önemlidir. Denetim kavramı, mali işlemlerin mali mevzuata uygunluğunu, bu işlemlerin doğru ve gerçek biçimde yapılıp yapılmadığını içermektedir. Kamu denetimi ayrıca, ekonomik ve etkenlik denetimiyle kaynak kullanımının etken olup olmadığını da araştırır. Günümüz modern denetim anlayışı program sonuçlarının değerlendirilmesini, bir başka deyişle, denetimini de kapsamaktadır. Kamu hizmetlerinin belirlenen amaçlara ulaşıp ulaşmadığını denetler.
Devlet muhasebesi nedir? Kayıt sistemleri nelerdir?
• Devlet muhasebe sistemleri şunlardır: Kameral muhasebe sistemi, bütçe ile ilgili rakamlar, gelir ve giderlerin tahakkukunu, tahsilatını bütçe tertibine göre veren bir sistemdir. Schneider muhasebe sistemi, kameral muhasebe sisteminde mahsup işlemleri ile bütçe dışında devletin borç ve alacak durumları gösterilmemektedir. Bu sistemde ise mahsup işlemleri ile bütçe dışı alacak ve borç hesaplarına da yer verilir. Constante muhasebe sistemi, bütçe hesaplarıyla birlikte malvarlığı hesaplarını ve gelir ve gider tahakkuklarını gösterir. Bu sistem, gelir ve gider tahakkuk aşamasında kayıt etme ilkesine göre kurulmuştur. Logismografi muhasebe sistemi, malvarlığı ile işletme hesaplarını birlikte göstermektedir. işlemleri hem tarih hem de konu itibariyle aynı anda kaydetmektedir.
Devlet muhasebesinde nakit ve tahakkuk esasları nelerdir?
• Devlet muhasebesinde nakit esasında kayıtlar, kasaya parasal bir giriş veya kasadan parasal bir çıkış fiilen gerçekleştiği zaman yapılmaktadır. Benzer biçimde gelir yükümlüden tahsil edildiği zaman gelir kaydı yapılır. Gelir tahakkuk etmesine rağmen, tahsil edilmemişse kayıt yapılmaz. Tahakkuk esasında ise muhasebe kayıtlarının tutulmasında işlemin tahakkuk ederek kesinleşmesi esastır. Harcama yapılırken, gider tahakkuk ettiğinde hesaplara kayıt düşülür. Gelir kaydında ise gelir tahakkuk ettiği anda kayıt yapılmaktadır.
Türkiye'de Bütçe Hakkının ve Bütçe İlkelerinin Gelişimi
Osmanlı imparatorluğu döneminde bütçe hakkı ve bütçe kuralları ile ilgili gelişmeler nelerdir?
• Tanzimat öncesi dönemde Osmanlı malî sisteminde bugünkü anlamda bir bütçe uygulamasına rastlanmamaktadır. Mutlakiyetçi bir yönetimde, bütçe hakkına dayalı bir bütçeden bahsetmek söz konusu değildir. Bu dönemde bütçe ile ilgili olarak sadece merkezi devlet yönetimine ait gelir ve gider hesapları bulunmaktadır. Bunlar daha çok kesin hesap cetveli niteliğindedir.
• Tanzimat Fermanı’nda herkesten iktidarına göre vergi alınmasını, arpalık yöntemi yerine maaş sisteminin konulmasını, padişah hazinesi ile giderlerinin Maliye Hazinesi’ne mal edilmesi gibi bir çok mali hüküm bulunmasına rağmen bütçeden hiç bahsetmemiştir. Fermandan sonra 1876 Anayasasına kadar, bütçe ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde yapılan bazı bütçeler tam anlamıyla bütçe niteliği taşımamaktadır.
• 1876 Kanun-i Esasi’si, birçok maddesinde bütçe usullerini, gelirleri ve giderlerini düzenleyen hükümleri içermektedir. Ülkemizde “bütçe hakkı”nın ilk kez kabul ve ifade edildiği belge 1876 Anayasası olmuştur. Bu Anayasa ile birlikte padişah, dönemin meclisinin bütçeyi onaylama hakkına sahip olduğunu kabul etmiştir. Ancak, bu Anayasa’nın öngördüğü hükümler 2. Meşrutiyete kadar hayata geçirilememiştir. 2. Meşrutiyetten sonra çağdaş anlamda ilk bütçe hazırlanmış ve uygulanmıştır.
Cumhuriyet döneminde bütçe hakkı ve bütçe kuralları ile ilgili gelişmeler nelerdir?
• Ülkemizde bütçe hakkına uygun çağdaş bütçe kurumlarının, kurallarının ve yöntemlerinin gelişmesi ancak Cumhuriyet döneminde gerçekleşebilmiştir. 1921 Anayasasında bütçeye ilişkin ayrıntılı hükümler yoktur. Sadece iki maddesi bütçe gelir ve giderlerine ilişkin genel hükümleri içerirmektedir. 1924 Anayasasında bütçe hakkına daha ayrıntılı yer verilmektedir. Bu Anayasa Büyük Millet Meclisi’nin, bütçenin incelenmesi ve onayı gibi görevlerini belirlemiştir. 1924 Anayasası’ndaki bu düzenlemeler bütçe hakkının tam ve açık ifadeleridir.
• 1961 Anayasası Osmanlı imparatorluğu, T.B.M.M. Hükümeti ve Cumhuriyet devri anayasalarının sahip olmadığı bir özellik sonucu ilk defa referandum (halkoyu) ile kabul edilmiş bir Anayasadır. Bu Anayasada TBMM’nin belirli bir dönem için bütçeleri onaylama
ve denetleme ile ilgili hükümleri bütçe hakkını vurgulamaktadır. 1982 Anayasası’da bütçe hakkı ile ilgili hükümleri düzenlerken, bütçe süreç ve uygulamasında farklı kuralları koymuştur. 1982 Anayasası, 1961 Anayasasına göre bütçeyle doğrudan ilişkili düzenlemeler daha ayrıntılı hale getirilmiştir.
Türkiye'de Kamu Kesimi
Türkiye’ de kamu kesiminin kapsamında hangi kurumlar vardır?
• Türkiye’de kamu kesiminin kapsamında, Genel bütçeli kuruluşlar, katma bütçeli kuruluşlar, yerel yönetimler,kamu iktisadi teşebbüsleri, döner sermayeli kuruluşlar, sosyal güvenlik kuruluşları, bütçe dışı fonlar yer almaktadır.
Türkiye’ de kamu kesiminin kapsamındaki kurumlarının birbirleri ile ilişkileri nasıldır?
• Kamu kesiminde bazı kamu kuruluşlarının bütçeleri bütçenin temel ilkelerinden olan genellik ve birlik (teklik) ilkelerine aykırı olarak düzenlenmektedir. Giderlerini özel gelirleri ile karşılayan ve genel bütçe dışında yönetilen kamu kuruluşlarının bütçelerine katma bütçe, bu kuruluşlara da katma bütçeli idare denir. Genel bütçeden katma bütçelere yapılan hazine yardımı Maliye Bakanlığı’nın transfer harcamaları içinde yer alır. Ülkemizde katma bütçeli idarelerin genel olarak temel gelirini hazine yardımı oluşturmaktadır. Genel ve katma bütçeli idarelere bağlı olarak çalışan, ticari ve sınai nitelikte faaliyette bulunan fon işletmelerine döner sermayeli işletme adı verilir. Döner sermayeli işletmelerin bilançoları Maliye Bakanlığı ve Sayıştay tarafından denetlenmektedir. Bütçe dışı fonlar, geliri ve gideri bütçe içinde yer almayan ve temel bir bölümü mali mevzuata bağlı olmayan kaynak ve harcama dengeleridir. Yerel yönetimler il, belediye ve köy halkının mahalli ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organları seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileri olarak tanımlanmıştır.Bu tanıma göre Türkiye’de üç tür yerel yönetim vardır. il özel idareleri, belediyeler ve köyler.ilin sınırlarıyla aynı alan içinde faaliyet gösteren il özel idaresinin başı, merkezi yönetim tarafından atanan validir. Günümüzde fonksiyonlarını yitiren il özel idarelerinin gelirlerini önemli bir kısmı genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylardan oluşmaktadır. Belediye beldenin ve belde sakinlerinin yerel nitelikteki ortak ve medeni ihtiyaçlarını karşılamak ve buna ilişkin hizmetleri sunmakla görevli bir yerel yönetim birimidir. Belediye sınırları içinde birden fazla ilçe bulunan belediyelere Büyükşehir belediyesi denir. Bu belediye sınırları içinde kalan ilçelerde kurulan belediyelere ise ilçe belediyeleri denir. Büyükşehir belediyelerinin görevleri dışındaki hizmetler, bazı ortak yapılabilecek hizmetler dışında, ilçe belediyeleri tarafından gerçekleştirilir. Büyükşehir belediye bütçeleri doğrudan vesayet makamı olan vali tarafından onaylanırken, ilçe belediyelerinin bütçeleri önce Büyükşehir belediyeleri tarafından kabul edilir, sonra Büyükşehir bütçesi ile birlikte valiye sunulur. Üçüncü yerel yönetim türü olan köyler ise, nüfusu iki binden aşağı bulunan yurtlardır. Türkiye’de sosyal güvenlik kuruluşları (Emekli Sandığı, SSK ve Bağ-Kur) sosyal güvenlik hizmetlerini bütçe dışında primli sisteme göre yürüten ve gelir gider açıklarını genel bütçe transferleri ile kapatan kuruluşlardır. Kamu iktisadi teşebbüsleri iktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşları olarak ikiye ayrılmaktadır. iktisadi devlet teşekkülleri, sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda, tamamen ticari esaslara göre faaliyet gösteren kamu iktisadi teşebbüsleridir. Kamu iktisadi kuruluşları ise sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mal ve hizmetler üretmek ve pazarlamak üzere kurulan, kamu hizmeti niteliği dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsleridir. Teşebbüsler, işletme ve yatırım bütçesi hazırlarlar. Kamu iktisadi teşebbüslerinin işletme açıkları Hazinece karşılanır.
1980 - 2002 döneminde Türkiye’de kamu kesiminin GSMH içersindeki payı nasıl bir gelişme göstermiştir?
• Türkiye’de kamu kesiminin ekonomi içindeki yeri 1980 - 2002 arasında reel olarak fazla değişmemiş, ancak iç borç faizleri sebebiyle toplam kamu kesimi harcamaları bu dönemde iki kattan fazla artmıştır.
Türkiye'de Bütçenin Hazırlanması ve Onaylanması
Bütçe dönemi nedir?
• Bütçenin uygulanma dönemine mali yıl denir. Mali yılbaşının saptanmasında ülkelerin gelenekleri, ülke ekonomisi, iklim ve tarımsal üretim koşulları yasama organının çalışma dönemi, ülkedeki yatırım ve bayındırlık hizmetlerinin durumu, yasalarla getirilmiş olan ilkeler gibi nedenler rol oynar. Ülkemizde mali yıl 1 Ocak tarihinde başlayıp 31 Aralık tarihinde son bulmaktadır.
Bütçe çağrısı ve Bütçe hazırlama rehberi nedir?
• Bütçe çağrısı Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanıp Başbakan onayıyla yayınlanmaktadır. Bütçe çağrısı kuruluşların bütçeyi hazırlarken göz önünde bulundurmaları ve dikkat etmeleri gereken temel felsefeyi ortaya koyar. Bütçe hazırlama rehberi, Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanır ve harcamacı kuruluşlara gönderilir. Bütçe çağrısı çok genel esaslar çerçevesinde bütçe hazırlığına yer verirken, bütçe hazırlama rehberi daha ayrıntılı ve bütçe tekniğine göre o yıl bütçesinin özelliklerini gösteren ilkeleri içermektedir.
Gider bütçesi nasıl hazırlanmaktadır?
• 1982 Anayasasının 162. maddesi ile genel ve katma bütçe tasarılarının mali yılbaşından yetmiş beş gün önce TBMM’ne sunulması kabul edilmiştir. Harcamacı kuruluşlar, 1982 Mali yılından beri Mayıs ayında Başbakanlığın “Bütçe Çağrısı” ile hazırlık çalışmalarına başlarlar. Bütçe çağrısının hemen arkasından Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan “Bütçe Hazırlama Rehberi” kuruluşlara gönderilmektedir.
• Harcamacı kuruluşlar bu esaslara göre bütçelerin taslaklarını hazırlarken, Maliye Bakanlığı da aynı esaslar çerçevesinde kendi Bakanlık bütçesini hazırlar. Bütçe hazırlıkları her kuruluşta Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğüne bağlı bütçe dairesi başkanlığı aracılığı ve yardımı ile yapılmaktadır.
• ilk hazırlık aşaması ve Maliye Bakanlığına teslimden sonraki aşamalarda harcamacı kuruluş ve Maliye Bakanlığı arasında sürekli ortak çalışmalar vardır. Bu çalışmalar ilk aşamada teknik olup, daha sonra daha üst düzeyde, bakanlar arası çalışmalara kadar uzanır. Harcamacı kuruluşlar mikro düzeyde kendi gereksinim listeleriyle talepte bulunurken, Maliye Bakanlığı makro açıdan ülkenin tüm gereksinimlerini sıralamak, var olan mali kaynakları bunlar arasında öncekilerine göre dağıtmak durumundadır. Bütçenin hazırlık aşamasında rol oynayan bir diğer kuruluş da Devlet Planlama Teşkilatıdır.
• Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunda görüşülerek Bakanlar Kuruluna sunulan “rapor” hedef stratejinin uzun vadeli plan ile yıllık, programların hazırlanmasında uyulması gerekli esasları gösteren bir “direktif” olarak kabul görmek gerekir. DPT da teşkilat yapısında farklı kurumlar vardır. bunlar içerisinde en önemli genel müdürlük Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü’dür. Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü; Hazine işlemlerini yürütmek, devlet giderlerinin gerektirdiği nakdi sağlamak, devletin genel bütçe ile ilgili yurtdışı ödemelerini yapmak, iç ödemeler ve dış ödemeler saymanlıkları kurmak ve yönetmek, devlete ait para, kıymetli maden ve değerleri muhafaza etmek, yönetmek ve nem alandırmak, devletin iç borçlanmasını yürütmek gibi görevleri yerine getirmektedir.
Gelir bütçesi nasıl hazırlanmaktadır?
• Ülkemizde geçmiş yılların kesin gelir hesapları elde olduğu gibi, içinde bulunulan mali yılın, bütçe hazırlıklarının başladığı aya kadar olan sekiz aylık gelir gerçekleşmeleri de elde bulunmaktadır. Bu verilere dayalı olarak, Maliye Bakanlığı gelir tahmininde, yani gider bütçesiyle gelir bütçesini denkleştirmekte yetkiye bağlı ve bu verilerden hareketlegelir bütçesi hesaplanır.
Türkiye'de Bütçenin Uygulanması
Maliye Bakanlığı’nın görevleri nelerdir? Maliye Bakanlığı’nın teşkilat yapısı nasıldır?
• Maliye Bakanlığının kuruluş amacı: Maliye politikalarının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasının uygulanması, uygulamanın izlenmesi ve denetlenmesi hizmetlerini yapmak olarak tanımlanmaktadır. Maliye politikasının hazırlanmasına yardımcı olmak, maliye politikasını uygulamak, devletin hukuk danışmanlığını ve muhakemat hizmetlerini yapmak, harcama politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması ile Devlet bütçesinin hazırlanması, uygulanması, uygulamanın izlenmesi ve yönlendirilmesine ilişkin hizmetleri yürütmek, devlet hesaplarını tutmak, saymanlık hizmetlerini yapmak, gelir politikasını geliştirmek, uygulamak ve devlet gelirlerini tahsil etmek, devlete ait malları yönetmek, kamu malları ile kamu kurum ve kuruluşlarının taşınmaz malları konusundaki yönetim esaslarını belirlemek ve bunlara ilişkin diğer işleri yapmak, devlete ait malları yönetmek, kamu malları ile kamu kurum ve kuruluşlarının taşınmaz malları konusundaki yönetim esaslarını belirlemek ve bunlara ilişkin diğer işlemleri yapmak gibi temel görevlerini sayabileceğimiz Maliye Bakanlığı, yukarıdaki görevlerin yerine getirilmesi, idaresi ve denetimini sağlayacak bir çok kurumu da bünyesinde bulundurmaktadır.
Hazine Müsteşarlığı’nın görevleri nelerdir? Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü’nün Bütçe uygulamasındaki görevleri nelerdir?
• Hazine Müsteşarlığının kuruluş amacı kısaca, ekonomi politikalarının tespitine yardımcı olmak ve bu politikalar çerçevesinde hazine işlemleri, kamu finansmanı, kamu iktisadi teşebbüsleri ve devlet iştirakleri, ikili ve çok taraşı dış ekonomik ilişkiler, uluslararası ve bölgesel ekonomik ve mali kuruluşlarla ilişkilerin düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Hazine Müsteşarlığı içindeki en önemli genel müdürlük, Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğüdür.Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü hazinenin görevleri içerisinde yer alan kamu gelir ve giderlerinin yer ve zaman bakımından denkleştirilmesi işlemlerini yerine getirmektedir.
Gider bütçesi nasıl uygulanmaktadır?
• Bütçenin uygulanabilmesi gelirlerin toplanması,hizmet sınırlandırması içinde yer alan program altprogram ve faaliyet/projelerin amaçlarına ulaşması ancak gerekli harcamaların yapılmasıyla gerçekleşmektedir. Bütçeyle verilen ödeneklerin temelde o kuruluşun yapabileceği harcamaların toplam tavanını oluşturmasına rağmen bu ödeneklerin harcanabilmesi çeşitli işlem, prosedür ve denetimler gerekmektedir. Bütçenin uygulanması sırasında Türk bütçe sisteminde bütçe rakamlarının değişmesine neden olan durumlar ortaya çıktığı zaman ek ödenek ve olağanüstü ödenek uygulamaları ile bu rakamların artırılması mümkündür
Gelir bütçesi nasıl uygulanmaktadır?
• Gelir Bütçesinin uygulanmasından Maliye Bakanlığı sorumludur. Bütçe gelirlerinin en önemli kaynağı oluşturan vergi gelirleri belli aşamalardan geçerek tahsil edilir. 1050 sayılı Genel Muhasebe Kanun’u doğrultusunda gelir tahsili ancak yasalarda belirtilen kurumlar tarafından belli yasalara göre yapılmaktadır.
Türkiye'de Bütçenin Yargı Denetimi
Bütçe uygulaması sırasında idari ve adli mahkemeler bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
• Devlettin yaptığı bir harcamadan dolayı alacaklı bulunanların yetkili mahkemelere başvurmaları ile sağlanabilir. Yetkili mahkeme ya idari bir mahkeme veya adli bir mahkeme olabilir. Eğer bütçe gideri, çoğu zaman olduğu gibi, idarenin idari bir faaliyeti sonucunda ortaya çıkıyorsa, yetkili mahkeme idari mahkemedir. Bir başka deyişle, başvurulacak yargı organları bölge mahkemeleri ile Danıştay’dır. Yetkili mahkemenin adli mahkeme olması halinde idare, sıradan kişilerin sahip oldukları haklardan üstün yetkilere sahip değildir. Bu nedenle de faaliyetlerini denetlemek görev ve yetkisi adli mahkemelere aittir. Bu tür bir gider işlemi dolayısıyla devlet ile alacaklısı arasında bir anlaşmazlık olduğunda, alacaklı olanlar adli mahkemelere baş- vuracaktır. Bütçe gelirleri ile ilgili uygulama sırasındaki denetim, mükelleflerin vergi idaresinin yapmış olduğu her tarhiyata karşı vergi mahkemelerine başvurmaları ile ortaya çıkmaktadır.
Bütçe uygulaması sonrasında Sayıştay bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
• Sayıştay’da saymanların yönetim dönemi hesaplarının incelenmesi öncelikle Sayıştay denetçileri tarafından yapılır. Denetçiler, gelir ve gider işlemlerinin bütçeye ve kanuna ve diğer mevzuata uygun olup olmamak bakımından inceleyip, uygun görmedikleri işlemleri de muhtıra defterine kaydederler. Denetçiler, hesapları yönetmeliğe göre inceledikten sonra birer rapor hazırlarlar. inceleme sırasında, denetçi bir sorun görürse saymanın yazılı savunması alınıp rapora ekler. Denetçiler incelemeyi bitirince raporları Sayıştay Başkanı’na verilir. Denetçilerin raporları, ilgili Sayıştay dairelerine verilir. Daire başkanlarının ilk yapacakları Sayıştay savcısının yazılı görüşünü almaktır. Sayman hesaplarının Sayıştay dairelerinde yargılanması bitirilince “beraat”,“zimmet” veya “tazmin” kararları verilir.
• Beraat kararı: Bütçe ile ilgili işlemlerden dolayı saymanın, tahakkuk memurunun ve ikinci derece ita amirinin bir ilişiği görülmemiştir, yani tüm hesapların beraatine karar verilmiş, hesaplar aklanmıştır. Zimmet kararı: Saymanın veya diğer sorumlu memurları n kanıtlayıcı belgeleri sunmaması veya sunamaması dolayısıyla devlete karşı borçlu sayılması anlamına gelmektedir. Tazmin kararı: Yasal hataya düşmesi nedeniyle saymanın yaptığı giderin kabul edilmeyerek ödettirilmesi kararı verilmesidir. Verilen karar zimmet de tazmin de olsa, sonuçta sayman veya ilgili diğer memurun para şeklinde bir tazminat ödemesi gerektirmektedir.
Sayıştay’ın verdiği yargı kararları nelerdir? Bu kararlara karşı gidilebilecek yasal yollar var mıdır?
• Sayıştay’ın verdiği kararlara karşı gidilebilecek 3 kanun yolu vardır. Birincisi Sayıştay’ın verdiği tüm kararlara karşı başvurulabilecek temyiz yoludur. ikincisi ise Sayıştay Kanununda belirtilen bazı özel nedenlerde başvurulabilecek yargılamanın iadesi yoludur. Üçüncüsü ise karar düzeltilmesidir.
Türkiye'de Bütçenin Yasama Denetimi
Bütçe uygulaması sırasında TBMM bütçe gelir giderlerini nasıl denetlemektedir?
Uygulama sırasındaki yasama denetimi iki genel denetim yolları ile yapılan yasama denetimi, özel denetim yolları ile (Sayıştay raporları aracılığıyla yaptığı denetim ve TBMM’nin Plan ve Bütçe Komisyonu aracılığıyla yaptığı denetim) yapılan yasama denetimini kapsamaktadır. Genel denetim yolları, Meclis’te soru, gensoru, genel görüşme, Meclis araştırması, Meclis soruşturması gibi yollardır. Özel denetim yollarından ilki, Sayıştay raporları üzerinde yapılan denetimdir. Sayıştay, mali yıl içinde vize ettiği belgeler ve diğer işlemler ve yolsuzluklar hakkında raporlar hazırlar ve bu yolla TBMM’ni bilgilendirebilir. Bu yollar meclis bütçe uygulamasını denetleme olanağına kavuşur. TBMM’nin Plan ve Bütçe Komisyonu aracılığıyla yaptığı denetim ise, harcamalarla ilgili kanun tasarıları ve tekliflerinin, ek ve olağanüstü ödenek tekliflerinin ve ödenek aktarma isteklerinin görüşülmesi sırasında yapılır.
Sayıştay TBMM’nin denetimine nasıl yardımcı olmaktadır?
Yasama organının bütçeyi denetlemesinde, onun adına teknik incelemeleri yapan ve bunlarla ilgili raporlar hazırlayan Sayıştay’ın önemli yararı olmaktadır. Sayıştay Yasama organının bütçeyi denetlemesini kolaylaştırdığı belge Genel Uygunluk Bildirimi olarak adlandırılmaktadır. Genel Uygunluk Bildirimi Kesin Hesap Kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde TBMM’ne sunulması anayasal zorunluluktur. Sayıştay bu bildirimi hazırlarken, saymanların idare hesaplarından, bakanların gider kesin hesaplarından ve hazine genel hesabından yararlanır ve arasında uyumu araştırır.
Yasama organının bütçeyi siyasi anlamda aklama veya aklamamasının sonuçları nelerdir?
Yasama organının mali yıl başında hükümete vermiş olduğu yetkiyi nasıl kullandığının, yine yasama organınca denetlemesi de gerekir. Bu denetim Kesin Hesap Kanunu Tasarıları üzerinde yapılır. Kesin Hesap Kanun Tasarısı öncelikle Plan ve Bütçe Komisyonu’nda görüşülür. Komisyon, görüşmelerini tamamladıktan sonra Kesin Hesap Kanunu tasarısını Meclis Genel Kurulu’na sunar. Genel Kurul’da, Kesin Hesap Kanunu tasarısını görüşerek karara bağlar. Karar kesin Hesap kanun Tasarısının kabulü şeklinde ortaya çıkarsa, hükümetin bütçe uygulaması aklanmış olur. Ancak Genel Kurul’da alınan karar her zaman olumlu olmayabilir. Yani tasarının reddedilmesi ile, Yasama organınca verilen yetkilerin hükümetçe iyi kullanılmadığı sonucuna varılmış olacaktır. Bunun siyasi sonucu ise, hükümetin istifa etmesi gereğidir.
Türkiye’de bütçenin denetimi genel olarak nasıl değerlendirilebilir?
Bütçe uygulamasının idari, yargı ve yasama denetimi ile ilgili değerlendirme de varılan sonuçlar şöyle özetlenebilir;
• Bütçe içinde olması gereken bazı gelir, gider ve borçlanma işlemleri kayıt dışındadır ve dolayısıyla denetlenememektedir.
• Kamu kesiminde yer alan kuruluş sayısının çok fazla olması denetimi zorlaştırmaktadır.
• Aşırı sıkı tutulan bürokratik süreçten kaçmak isteyen kuruluşlar, malî işlemlerini bütçe dışında sürdürmeye yönelmektedir ki bu denetimi engellemektedir.
• Belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilmesiyle zorunlu olan bazı hizmetlerin yapılamaması, malî disiplinin ortadan kaybolmasıdır.
• Bir başka sorun, yarı-malî işlemlerden kaynaklanmaktadır. Bu işlemler, bütçeye gelir ya da gider kaydedilmemekte yani gizli kalmaktadır ki bunun doğal sonucu denetlenememeleridir. Ayrıca TBMM denetim sürecinin dışında kalmaktadır.
• Bütçe ödenekleri belirli hedeflere ve ölçülebilir amaçlara göre verilmemektedir. Bunu sonucu ise bütçe performans sonuçlarının çıkarılamamasıdır.
• idari denetim sürecinde, denetim elemanlarının soruşturma raporlarının yeteri kadar değerlendirilmemesi ve dikkate alınmamasıdır.
• Devlet muhasebesinin kapsamı oldukça dar kalmaktadır.
• Bütçe uygulamasında avans ve kredi işlemleri yaygınlaşmıştır.
Avrupa Birliği Bütçesi
Avrupa Birliği bütçesinin ilkelerini nelerdir?
• Birlik ilkesi Avrupa Birliği bütçesinin, tüm gelir ve giderlerinin tek bütçede toplanmasını gerektirmektedir. Genellik ilkesi, gelir ve giderlerin ayrı ayrı muhasebeleştirilmesini, gider ve gelirlerin birbirinden mahsup edilmeden kayıt edilmesini ifade etmektedir. Yıllık ilkesi, AB bütçenin yıllık olarak uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Özellik ilkesi, harcamaların özellikle belirtilmiş ücret, kültür gibi özelliklerine göre yapılmasını öngörür. Denklik ilkesi, tüm öz kaynakların harcamaları karşılamasını öngörmektedir. Ortak para birimi cinsinden ifade edilme ilkesi, bütçenin, ortak para birimi olan Euro’nun kullanılmasını esas almaktadır.
Avrupa Birliği bütçesinin harcama türleri nelerdir?
• AB bütçesinin başlıca gider kalemleri, ortak tarım politikası harcamaları, yapısal politika harcamaları, içsel Politikalar, Dış Politika, Rezervler, Katılım Öncesi Yardımlar ve idari harcamalardır.
• AB bütçesinde harcamalarla ilgili olarak 1982 yılında yapılan bir değişiklikle harcamalar, zorunlu harcamalar ve zorunlu olmayan harcamalar olarak ikiye ayrılmıştır.
Avrupa Birliği bütçesinin gelir kaynakları nelerdir?
• AB bütçesinin öz kaynakları ve diğer gelir kaynakları olarak iki ana başlık altında toplanmaktadır. Öz kaynakları, tarımsal vergiler, gümrük vergileri, katma değer vergisi, GSMH katkısıdır. Diğer gelirlerde ise oldukça uzun bir kaynak listesi bulunmaktadır. Örnekleri idarî işlemlerinden elde edilen gelirler, Birlik programlarına yapılan yardımlar, hizmet karşılığı elde edilen gelirler, ödünç işlemleri gösterilebilir.
Avrupa Birliği bütçesi nasıl hazırlanmakta, uygulanmakta ve denetlenmektedir?
• Avrupa Birliği’nin tüm kurumları kendi tahmini gider tutarlarını Avrupa Komisyonuna bildirir. Avrupa Komisyonu kendi bütçesini de ekleyerek bir ön bütçe tasarısı biçiminde Avrupa Konseyi’ne yollar. Konsey bütçe ilgili kurumlarla görüşerek bütçe tasarısı olarak Avrupa Parlamentosuna yollar. Avrupa Parlamentosu tasarıyı kabul ederse, bütçe uygulamasına geçilebilir. Ancak zorunlu harcamalarla ilgili değişiklikler gündeme gelirse, bu değişiklikleri yapma yetkisine sahip Konsey’e geri gönderilir. Konsey değişiklikleri kabul ederse bütçe kabul edilmiş olur. Konsey önerilen değişiklikleri, değiştirerek kabul ederse, Avrupa parlamentosunda ikinci gözden geçirme toplantısı yapılır. ikinci görüşmede Konsey’in değişiklik önerisi kesinlikle değiştirilemez.
alıntı