Aile Sağlığı Dersi 6. Ünite Özet
Yaşlılık Ve Yaşlı Bakımı
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Aile Sağlığı Dersi 6. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Yaşlılık Ve Yaşlı Bakımı
Yaşlılık ve İlgili Kavramlar
Yas¸lanma, canlılarda hu¨cre, doku ve sistemlerin zaman ic¸inde geriye do¨ndu¨ru¨lemeyecek bic¸imde yapı ve is¸levlerinde ortaya c¸ıkan; bu¨tu¨n canlılarda go¨ru¨len bir durumdur. Huzurevleri ile huzurevi yas¸lı bakım ve rehabilitasyon merkezleri yönetmeliğine go¨re “Yas¸lı, 60 yas¸ ve u¨zerindeki sosyal ve/veya ekonomik yo¨nden yoksunluk ic¸inde olup, korunmaya, bakıma ve yardıma muhtac¸ olan kis¸i” olarak tanımlanmaktadır. Gerontoloji, yas¸lanmanın nedenlerini ve sonuc¸larını inceleyen, bedensel, ruhsal ve toplumsal yo¨nlerini aras¸tıran bir bilim dalı olarak tanımlanmıs¸tır. Gerontoloji, kavramı bilimsel literatu¨re 1929 yılında -sistematik aras¸tırma do¨neminde- ilk kez Rus aras¸tırmacı N.A. Rybnikov tarafından kazandırılmıs¸tır. Yas¸lılık ile ilgili bir digˆer disiplin, “Geriatri”dir. Geriatri, 65 yas¸ ve u¨stu¨ hastaların sagˆlık sorunları, hastalıkları, sosyal ve fonksiyonel yas¸amları, yaşam kaliteleri, koruyucu hekimlik uygulamaları ve sagˆlıklı yas¸lanmayla ilgilenen bir bilim dalıdır.
U¨lkemizde gelis¸en sagˆlık olanakları sayesinde yas¸lı sayısı gu¨n gec¸tikc¸e artmaktadır. Yas¸lanma homojen ve tek boyutlu bir su¨rec¸ degˆildir. Yas¸lı, gerontolojik olarak; kendisine o¨zgu¨ sorumlulukları ve bunları gerc¸ekles¸tirmede bazı uyum gu¨c¸lu¨kleri olan kis¸i olarak tanımlanmaktadır. Gerontolojistler yas¸lanma su¨recini; biyolojik, sosyolojik ve psikolojik olmak u¨zere u¨c¸ gruba ayırmaktadırlar. Yaşlılık su¨reci, sadece bu u¨c¸ boyuta go¨re fizyolojik, sosyolojik, psikolojik yapılmamaktadır. Du¨nya Sagˆlık O¨rgu¨tu¨nu¨n kronolojik yas¸ı temel alarak yaptıgˆı sınıflandırmada, 45- 59 yas¸ arası orta yas¸, 60-74 yas¸ arası yas¸lılık, 75-89 yas¸ aralıgˆı ihtiyarlık, 90 ve u¨zeri yas¸ ise ileri ihtiyarlık s¸eklinde tanımlanmaktadır. Amerikan Psikologlar Dernegˆinin (APA) kronolojik yas¸a dayalı yaptıgˆı sınıflandırmada ise 65-75 yas¸ arası genc¸ yas¸lı, 75-85 yas¸ arası orta yas¸lı ve 85 yas¸ ve u¨zeri ise yas¸lı olarak tanımlanmaktadır.
Yaşlanma ve Yaşlanma ile Ortaya Çıkan Anatomik ve Fizyolojik Değişiklikler
Yas¸lılık, insan hayatında fiziksel ve psikolojik yeti kayıplarının yas¸andıgˆı o¨nemli bir su¨rec¸tir. Yas¸lanma ile zamana bagˆlı olarak organlarda is¸lev kaybı veya azalmanın ortaya c¸ıkması kac¸ınılmazdır. Azalmalar olagˆan olarak degˆerlendirilse de c¸ok sayıda hastalıgˆa ve rahatsızlıgˆa davetiye c¸ıkarır niteliktedir. Anatomik degˆis¸iklikler yas¸lanma ile ilk ve en sık ortaya c¸ıkan farklılas¸malardır. Digˆer taraftan fiziksel aktivite azlıgˆı yani hareketsizlik, yas¸lanma su¨reci ile olus¸an fizyolojik degˆis¸iklikleri hızlandırır. Degˆis¸iklikler, pek c¸ok kronik hastalıgˆın ortaya c¸ıktıgˆı ve sıklas¸tıgˆı bir durumu yaratır. Digˆer taraftan kronik hastalıkların da yas¸lılıgˆı erkene c¸ektigˆi kısaca yas¸lılıgˆı hızlandırdıgˆı ve yas¸am su¨resini kısalttıgˆı bilinmektedir.
Yas¸lanmayla birlikte anlamlı miktarda kas kaybı bas¸lar. Kas ic¸lerinde ya da c¸evresinde yagˆ birikimi artar. O¨mru¨n sonuna dogˆru vu¨cuttaki kas kitlesinin neredeyse yarısı kaybedilir. Bu durumun sonuc¸ları ise kas kuvvet kaybı, kas kuvvet kaybının yol ac¸tıgˆı hareket kaybı, yu¨ru¨yu¨s¸ ve denge bozukluklarıdır. Osteoartrit orta ve ileri yas¸larda ortaya c¸ıkan ve bu yas¸ grubunun pek c¸ogˆunda go¨ru¨len bir eklem hastalıgˆıdır. Halk arasında kirec¸lenme de denilen bu hastalık, eklemlerin kıkırdak yapısında bozulma, incelme, tahrip olma ile ortaya c¸ıkar.
Yaşlanmanın ayrıca deriye, göze, kulağa, kalp damar sistemine, akciğere, endokrin sistemine (iç salgı bezleri), üreme sistemine, sindirim sistemine olumsuz etkileri vardır.
Yaşlılarda Nöropsikiyatrik Hastalıklar
Yas¸la birlikte beyin, sinir ve ruh durumunda da bazı gerilemeler ortaya c¸ıkmaktadır. Beyin hu¨crelerinin azalması, sinir sisteminden verilen yanıtların yavas¸laması, beraberinde yas¸lı bireylerde bazı hastalıkların ortaya c¸ıkmasına yol ac¸ar. Yas¸lılıkta en sık go¨ru¨len ilerleyen yas¸ ile birlikte hafızada zayıflama, bilis¸sel su¨rec¸lerde gerileme, damar yapılarında bozulma gibi sorunlardır.
Demans ya da bunama; yas¸lının zihinsel ve sosyal yeteneklerinin, gu¨nlu¨k is¸lerini su¨rdu¨rmesini etkileyecek derecede ve ilerleyici bic¸imde kaybına neden olan bir rahatsızlık olarak tanımlanır. Hafıza, du¨s¸u¨nme, mantık yu¨ru¨tme, yer ve zaman tayini, okudugˆunu anlama, konus¸ma, gu¨nlu¨k basit is¸leri yapma gibi is¸levlerde bozukluklar go¨ru¨lu¨r. Zihinsel is¸levlerdeki aksaklıklar zamanla hastanın gu¨nlu¨k yas¸amını su¨rdu¨rmesini olanaksız hale getirir. Bu durum, hastanın yıkanma, yemek yeme gibi yas¸am aktivitelerini bir bas¸kası tarafından kars¸ılanmasını zorunlu kılar. O¨gˆrenme, hatırlama, uyum, dil fonksiyonları (konus¸ma) ve kis¸ilik gibi zeka^ fonksiyonlarının bozulması ile gu¨nlu¨k sosyal hayatını etkileyen, geri do¨nu¨s¸u¨msu¨z olan ilerleyici bir beyin hastalıgˆıdır. Demans ile ilgili bulgular;
- Unutkanlık
- Kazanılmış becerilerin kaybı
- İletişim sorunları
- Zaman ve mekan anlama yeteneğinde kayıp
- Muhakeme güçlüğü
- Soyut düşünme yeteneğinde kayıp
- Davranış değişikliği
- Kişilik değişikliği
Depresyon duygu durumunun c¸o¨kku¨n olması hali olarak tanımlanır. Depresyon, yas¸am kalitesini azaltan ve kis¸inin digˆer insanlara bagˆımlılıgˆını artıran en o¨nemli psikiyatrik bozukluklardan biridir. Yas¸la birlikte depresyon sıklıgˆı da artma egˆilimindedir. Hemen her gu¨n ve gu¨nu¨n bu¨yu¨k bir kısmında go¨zlenen kendini mutsuz, agˆlamaklı, kederli hissetme hali, yaklas¸ık gu¨n boyu su¨ren tu¨m ya da c¸ogˆu etkinligˆe kars¸ı ilgi ve zevk almada azalma (daha o¨nce keyif alınan is¸ler, hobiler ve alıs¸kanlıklardan artık hos¸lanmama, bıkkınlık, cinsel isteksizlik) depresyon go¨stergesi olabilir.
Hareket bozuklugˆuna yol ac¸an hastalıklardan en sık go¨ru¨lenlerden biri de Parkinson hastalıgˆıdır. Ortalama 60 yas¸ (40-70 yas¸) gibi bas¸lar ve bu nedenle yas¸lanma ile ilis¸kili olarak degˆerlendirilir. Beyin damar hastalıkları ( inme, felc¸) beyin damarlarındaki tıkanıklık veya kanama sonucu ortaya c¸ıkan durumdur. Du¨nyada en o¨nemli no¨rolojik sorundur. Kalp hastalıkları ve kanserden sonra o¨lu¨m nedenleri arasında 3. sırada bulunur. Yas¸ ilerledikc¸e beyin damar hastalıgˆına yakalanma riski artar. Erkeklerde daha fazla go¨ru¨ldu¨gˆu¨ rapor edilmis¸tir. Birinci derece akrabalarında inme hastalıgˆı olanlarda risk daha yu¨ksektir. Hipertansiyon, s¸eker hastalıgˆı, kalp hastaları, kan yagˆlarının yu¨ksekligˆi, sigara vb. fakto¨rler inme ic¸in risk olus¸tururlar.
Yaşlı Bakımında Önemli Belirti ve Bulgular
Yas¸lılar, ilerleyen yıllarda ve bazı olagˆan dıs¸ı kos¸ullarda kendi bakım gereksinimlerini kars¸ılayamayacak hale gelebilmektedirler. As¸agˆıda bu kos¸ullara ve alınacak o¨nlemlere ilis¸kin bazı bilgilere yer verilmektedir:
- Yüksek ateş
- Düşük ateş
- Nefes darlığı
- Öksürük
- Yabancı cisim yutma
- Baş ağrısı
- Ani bilinç kaybı
- Nöbet (Kriz)
- Panik atak
- Göğüs ağrısı
- Hipertansiyon (Yüksek tansiyon)
- Hipotansiyon ve şok
- Karın ağrısı
- Bulantı-Kusma
- İshal
- Siyah dışkılama
Bilinci ac¸ık kis¸ilere Heimlich Manevrası: Hasta ayakta ya da oturur pozisyonda olabilir. Kollarla hasta arkadan sarılarak go¨vdesi kavranır. Bir elin bas¸parmagˆı midenin u¨st kısmına; go¨gˆu¨s kemigˆinin altına gelecek s¸ekilde yumruk yaparak konulur. Digˆer el ile yumruk yapılan el kavranır. Kuvvetle arkaya ve yukarı dogˆru bastırılır. Bu hareket, yabancı cisim c¸ıkıncaya kadar tekrarlanır. S¸ ah damarından nabız ve solunum degˆerlendirilir.
Bilinci kapalı kis¸ilere Heimlich Manevrası; Hasta yere yatırılır. Yan pozisyonda sırtına 5 kez vurulur. Tıkanma ac¸ılmadıgˆı takdirde du¨z bir zeminde hastanın bas¸ı yana c¸evrilir. Hastanın bacakları u¨zerine ata biner s¸ekilde oturulur. Bir el, go¨bek ile go¨gˆu¨s kemigˆi arasına yerles¸tirilir, digˆer el u¨zerine konulur. Go¨begˆin u¨zerinden ku¨rek kemiklerine dogˆru egˆik bir baskı uygulanır. S¸ ah damarından nabız ve solunum degˆerlendirilir, I ·s¸leme yabancı cisim c¸ıkıncaya kadar devam edilir.
Yaşlı Bakımında Temel Yaklaşımlar
Yas¸ ile birlikte bireyler bazı gereksinimlerini kars¸ılayamaz hale gelirler. Bu durumda ya profesyonel bir bakıcı ya da aile u¨yeleri bakım is¸ini u¨stlenmek durumundadır. Bakım ilis¸kisi sırasında iletis¸im, empati ve gu¨ven duyguları c¸ok o¨nemlidir. Ancak sadece bu duygular etkin bir yas¸lı bakımı ic¸in yeterli degˆildir. Bazı hususların bilinmesi, hem yas¸lı hem de bakımı u¨stelenen tarafından is¸lerin daha kolay yapılması anlamına gelmektedir.
Yatak Yarası (Basınc¸ U¨lseri) dokunun uzun su¨re hareketsiz ve devamlı basınc¸ altında kalması ile olus¸an yaralardır. Yas¸lılıgˆa bagˆlı cilt degˆis¸iklikleri yatak yarası olus¸umunu hızlandırır. Uzun su¨re yatagˆa bagˆımlı olarak yas¸amlarını su¨rdu¨ren yas¸lılarda devamlı yatma veya devamlı oturma pozisyonuna go¨re sıklıkla vu¨cudun belli bo¨lgelerinde yaralar olus¸maya bas¸lasa da vu¨cudun tu¨m bo¨lgelerinde go¨ru¨lebilir. Yas¸lıların yeterli sıvı almaları, protein ve vitaminden zengin beslenmeleri de yara tedavisi ic¸in o¨nemlidir. Ayrıca yatak yarası olus¸abilecek riskli bo¨lgeler her gu¨n go¨zlemlenmeli, deride olus¸an en ufak degˆis¸ikliklerde tedaviye bas¸lanmalıdır. Yas¸lının haftalık banyosunun du¨zenli yaptırılması gerekir. Banyo yaptırılamayan yas¸lıların ise cilt temizlikleri du¨zenli yaptırılmalıdır. Cilde zarar vermeyen sabun ve ılık su ile cildin du¨zenli silinmesi, ıslak cilt bo¨lgelerinin iyi kurulanması, yatak c¸ars¸afları ve yas¸lının altına serilen bezlerin o¨zellikle vu¨cuda degˆen bo¨lgelerinin kırıs¸ık ve katlanır olmamasına dikkat edilmesi gerekir. Tıbbi olarak bazı kremler doktor tavsiyesinde kullanılmalıdır. Yatalak durumdaki yas¸lıların yatıs¸ pozisyonu, her iki saatte bir degˆis¸tirilmelidir. Yatak yarasının engellenmesinde yas¸lının yatıs¸ pozisyonları da o¨nemlidir.
Yaşlıların beslenmesi de önemli bir husustur. Enteral beslenme, yas¸lının agˆızdan beslenmesine imkânın olmadıgˆı durumlarda besinlerin sıvı bic¸imde mideye ya da bagˆırsaklara dogˆrudan verilmesi bic¸imindeki beslenmedir.
Yas¸lanmaya bagˆlı olarak kas iskelet sisteminde degˆis¸ikliler ortaya c¸ıkar. Eklemlerin yapıları ve is¸levleri kaybolmaya bas¸lar. Eklem ac¸ıklıkları azalır. Yas¸lılık su¨recinde her gec¸en gu¨n sosyal hayatın ic¸inden kopmalar yas¸anır. Yas¸lıların gu¨nler ilerledikc¸e eve bagˆımlı olarak yas¸amalarında artma ortaya c¸ıkar. Tu¨m bu durumlar, yas¸lının kendi kendine hayatı su¨rdu¨rebilme yetenegˆinde azalmaya neden olur ve yas¸lılarda kontraktu¨r denilen adalenin su¨rekli kısalması ile gelis¸en eklem s¸ekil bozuklukları ortaya c¸ıkar. Kontraktu¨r; Kasların inatc¸ı bir s¸ekilde kısalmasından dolayı eklemin anormal bir bic¸im almasıdır. Yas¸lılarda eklemlere gu¨nlu¨k bakımın bir parc¸ası olarak günde 2-3 kez kontraktu¨r o¨nleyici hareketler yaptırılabilir. Bu egzersizlere o¨ncelikle hekim veya fizyoterapist go¨zetiminde bas¸lanmalı ve devam ettirilmelidir.
Du¨s¸meler yas¸lılıgˆa o¨zgu¨ bir durum olmamasına ragˆmen go¨ru¨lme sıklıgˆı yas¸la birlikte artan, yas¸lı bireylerde o¨lu¨m ve yaralanmalara neden olan o¨nemli bir sagˆlık problemidir. Bununla birlikte du¨s¸meler, yas¸am kalitesini olumsuz yo¨nde etkileyen, gu¨nlu¨k yas¸am aktivitelerinde bagˆımsızlık kaybına neden olan yas¸lılarda korku ve kaygı yaratan bir durumdur. Du¨s¸me risk fakto¨rlerinden o¨zellikle dıs¸sal olanlar bu konudaki farkındalıgˆın artması ve alınacak ufak o¨nlemlerle engellenebilir. Du¨s¸melere yaklas¸ımda temel olan du¨s¸me nedeninin belirlenmesi ve nedenin ortadan kaldırılmasıdır. En sık go¨ru¨len sorun kalc¸a ve o¨nkol kırıklarıdır.
Yaşlıların Rehabilitasyonu
U¨lkemizde yas¸lılar ve onların hakları anayasal teminat altındadır. Anayasamızın 61. Maddesinde “Yas¸lılar devletc¸e korunur. Yas¸lılara devlet yardımı, sagˆlanacak digˆer haklar ve kolaylıklar kanunla du¨zenlenir” denilmektedir. U¨lkemizde Cumhuriyet do¨neminden o¨nce sosyal rehabilitasyon amacı ile yas¸lılar ve bakıma muhtac¸lar ic¸in kurulan kurumlardan Kızılay (1868), Daru¨laceze (1895) gu¨nu¨mu¨ze dek gelmis¸lerdir. Rehabilitasyon; kis¸inin sorunlarının ve ihtiyac¸larının tespitini, sorunları kis¸isel ve c¸evreyle ilis¸kili fakto¨rlerle ilis¸kilendirmeyi, hedeflerinin tanımlanmasını, o¨lc¸u¨mlerin planlanmasını ve uygulanmasını ve etkilerin degˆerlendirilmesini kapsamaktadır.
Yas¸lıların rehabilitasyonunda amac¸; fonksiyonel kapasiteyi arttırmak ve korumak, o¨zu¨rlu¨lu¨gˆu¨ o¨nlemek ve sorunu iyiles¸tirmek, yas¸lının gu¨nlu¨k yas¸amda bagˆımsız duruma gelmesini sagˆlamak ve yas¸am kalitesini arttırmaktır. Yas¸lı kis¸ilerde rehabilitasyonun amacına ulas¸abilmesi ic¸in fiziksel, zihinsel ve sosyal problemlerin ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir. Zihinsel sagˆlık, fiziksel sagˆlık, fonksiyonel kapasite ve toplumsal katılımın c¸ok yo¨nlu¨ degˆerlendirilmesi; uygun bakım ve rehabilitasyon programlarının planlanması ac¸ısından o¨nem tas¸ır. Yas¸lılarda rehabilitasyon hizmet tu¨rleri; Tıbbi (fiziksel) ve Sosyal olmak u¨zere ikiye ayrılır. Tıbbi rehabilitasyon hizmetleri, sagˆlık kurumları tarafından ortaya c¸ıkan fiziksel bir duruma do¨nu¨k olarak sunulmaktadır. Sosyal rehabilitasyon programları, yas¸am kalitesinin iyiles¸tirilmesine yo¨nelik c¸alıs¸maların ve yaklas¸ımların bir sonucu olup, insan yas¸amının niteligˆine yo¨nelik programlardan olus¸ur. Sosyal rehabilitasyon aktiviteleri;
- Paylaşım saati aktiviteleri
- Hobi saati aktiviteleri
- Zihinsel aktiviteler
- Psikomotor aktiviteler
- Sanat aktiviteleri
- Müzik aktiviteleri
- Egzersiz ve spor aktiviteleri
- Solunum rehabilitasyon aktiviteleri
- Manevi bakım aktiviteleri
- Dış mekân aktiviteleri
- Kuruma uyum sağlama aktiviteleri
Aktif yas¸lanma, yas¸lı bireylerin yas¸am kalitesini artırabilmek ic¸in; sagˆlık, gu¨venlik ve katılım olanaklarını en uygun hale getirme su¨reci olarak tanımlanabilir. Buna go¨re; yas¸lılık bir su¨rec¸ olarak ele alınmakta ve bu su¨rec¸te, yas¸lı bireylerin gu¨ndelik yas¸ama sagˆlıklı ve gu¨venli bir s¸ekilde katılımları esas alınmaktadır.
Yaşlılarla İletişim
Yas¸lılık do¨nemi, o¨zellikle fizyolojik, sosyolojik ve buna bagˆlı olarak da psikolojik degˆis¸imlerin go¨zlendigˆi bir do¨nemdir. Yas¸lanmayla birlikte bas¸layan fiziksel degˆis¸imlere, dikkat, o¨gˆrenme, bellek, dil, algılama, du¨s¸u¨nme, muhakeme edebilme, zihinsel esneklik gibi bilis¸sel alanlarda degˆis¸iklikler es¸lik etmektedir. Bu degˆis¸iklikler yas¸lılar ile iletis¸im kurmayı gu¨c¸les¸tirmektedir. Bu nedenle de yaşlılarla iletişime dikkat edilmesi gerekir.
Yaşlılık ve İlgili Kavramlar
Yas¸lanma, canlılarda hu¨cre, doku ve sistemlerin zaman ic¸inde geriye do¨ndu¨ru¨lemeyecek bic¸imde yapı ve is¸levlerinde ortaya c¸ıkan; bu¨tu¨n canlılarda go¨ru¨len bir durumdur. Huzurevleri ile huzurevi yas¸lı bakım ve rehabilitasyon merkezleri yönetmeliğine go¨re “Yas¸lı, 60 yas¸ ve u¨zerindeki sosyal ve/veya ekonomik yo¨nden yoksunluk ic¸inde olup, korunmaya, bakıma ve yardıma muhtac¸ olan kis¸i” olarak tanımlanmaktadır. Gerontoloji, yas¸lanmanın nedenlerini ve sonuc¸larını inceleyen, bedensel, ruhsal ve toplumsal yo¨nlerini aras¸tıran bir bilim dalı olarak tanımlanmıs¸tır. Gerontoloji, kavramı bilimsel literatu¨re 1929 yılında -sistematik aras¸tırma do¨neminde- ilk kez Rus aras¸tırmacı N.A. Rybnikov tarafından kazandırılmıs¸tır. Yas¸lılık ile ilgili bir digˆer disiplin, “Geriatri”dir. Geriatri, 65 yas¸ ve u¨stu¨ hastaların sagˆlık sorunları, hastalıkları, sosyal ve fonksiyonel yas¸amları, yaşam kaliteleri, koruyucu hekimlik uygulamaları ve sagˆlıklı yas¸lanmayla ilgilenen bir bilim dalıdır.
U¨lkemizde gelis¸en sagˆlık olanakları sayesinde yas¸lı sayısı gu¨n gec¸tikc¸e artmaktadır. Yas¸lanma homojen ve tek boyutlu bir su¨rec¸ degˆildir. Yas¸lı, gerontolojik olarak; kendisine o¨zgu¨ sorumlulukları ve bunları gerc¸ekles¸tirmede bazı uyum gu¨c¸lu¨kleri olan kis¸i olarak tanımlanmaktadır. Gerontolojistler yas¸lanma su¨recini; biyolojik, sosyolojik ve psikolojik olmak u¨zere u¨c¸ gruba ayırmaktadırlar. Yaşlılık su¨reci, sadece bu u¨c¸ boyuta go¨re fizyolojik, sosyolojik, psikolojik yapılmamaktadır. Du¨nya Sagˆlık O¨rgu¨tu¨nu¨n kronolojik yas¸ı temel alarak yaptıgˆı sınıflandırmada, 45- 59 yas¸ arası orta yas¸, 60-74 yas¸ arası yas¸lılık, 75-89 yas¸ aralıgˆı ihtiyarlık, 90 ve u¨zeri yas¸ ise ileri ihtiyarlık s¸eklinde tanımlanmaktadır. Amerikan Psikologlar Dernegˆinin (APA) kronolojik yas¸a dayalı yaptıgˆı sınıflandırmada ise 65-75 yas¸ arası genc¸ yas¸lı, 75-85 yas¸ arası orta yas¸lı ve 85 yas¸ ve u¨zeri ise yas¸lı olarak tanımlanmaktadır.
Yaşlanma ve Yaşlanma ile Ortaya Çıkan Anatomik ve Fizyolojik Değişiklikler
Yas¸lılık, insan hayatında fiziksel ve psikolojik yeti kayıplarının yas¸andıgˆı o¨nemli bir su¨rec¸tir. Yas¸lanma ile zamana bagˆlı olarak organlarda is¸lev kaybı veya azalmanın ortaya c¸ıkması kac¸ınılmazdır. Azalmalar olagˆan olarak degˆerlendirilse de c¸ok sayıda hastalıgˆa ve rahatsızlıgˆa davetiye c¸ıkarır niteliktedir. Anatomik degˆis¸iklikler yas¸lanma ile ilk ve en sık ortaya c¸ıkan farklılas¸malardır. Digˆer taraftan fiziksel aktivite azlıgˆı yani hareketsizlik, yas¸lanma su¨reci ile olus¸an fizyolojik degˆis¸iklikleri hızlandırır. Degˆis¸iklikler, pek c¸ok kronik hastalıgˆın ortaya c¸ıktıgˆı ve sıklas¸tıgˆı bir durumu yaratır. Digˆer taraftan kronik hastalıkların da yas¸lılıgˆı erkene c¸ektigˆi kısaca yas¸lılıgˆı hızlandırdıgˆı ve yas¸am su¨resini kısalttıgˆı bilinmektedir.
Yas¸lanmayla birlikte anlamlı miktarda kas kaybı bas¸lar. Kas ic¸lerinde ya da c¸evresinde yagˆ birikimi artar. O¨mru¨n sonuna dogˆru vu¨cuttaki kas kitlesinin neredeyse yarısı kaybedilir. Bu durumun sonuc¸ları ise kas kuvvet kaybı, kas kuvvet kaybının yol ac¸tıgˆı hareket kaybı, yu¨ru¨yu¨s¸ ve denge bozukluklarıdır. Osteoartrit orta ve ileri yas¸larda ortaya c¸ıkan ve bu yas¸ grubunun pek c¸ogˆunda go¨ru¨len bir eklem hastalıgˆıdır. Halk arasında kirec¸lenme de denilen bu hastalık, eklemlerin kıkırdak yapısında bozulma, incelme, tahrip olma ile ortaya c¸ıkar.
Yaşlanmanın ayrıca deriye, göze, kulağa, kalp damar sistemine, akciğere, endokrin sistemine (iç salgı bezleri), üreme sistemine, sindirim sistemine olumsuz etkileri vardır.
Yaşlılarda Nöropsikiyatrik Hastalıklar
Yas¸la birlikte beyin, sinir ve ruh durumunda da bazı gerilemeler ortaya c¸ıkmaktadır. Beyin hu¨crelerinin azalması, sinir sisteminden verilen yanıtların yavas¸laması, beraberinde yas¸lı bireylerde bazı hastalıkların ortaya c¸ıkmasına yol ac¸ar. Yas¸lılıkta en sık go¨ru¨len ilerleyen yas¸ ile birlikte hafızada zayıflama, bilis¸sel su¨rec¸lerde gerileme, damar yapılarında bozulma gibi sorunlardır.
Demans ya da bunama; yas¸lının zihinsel ve sosyal yeteneklerinin, gu¨nlu¨k is¸lerini su¨rdu¨rmesini etkileyecek derecede ve ilerleyici bic¸imde kaybına neden olan bir rahatsızlık olarak tanımlanır. Hafıza, du¨s¸u¨nme, mantık yu¨ru¨tme, yer ve zaman tayini, okudugˆunu anlama, konus¸ma, gu¨nlu¨k basit is¸leri yapma gibi is¸levlerde bozukluklar go¨ru¨lu¨r. Zihinsel is¸levlerdeki aksaklıklar zamanla hastanın gu¨nlu¨k yas¸amını su¨rdu¨rmesini olanaksız hale getirir. Bu durum, hastanın yıkanma, yemek yeme gibi yas¸am aktivitelerini bir bas¸kası tarafından kars¸ılanmasını zorunlu kılar. O¨gˆrenme, hatırlama, uyum, dil fonksiyonları (konus¸ma) ve kis¸ilik gibi zeka^ fonksiyonlarının bozulması ile gu¨nlu¨k sosyal hayatını etkileyen, geri do¨nu¨s¸u¨msu¨z olan ilerleyici bir beyin hastalıgˆıdır. Demans ile ilgili bulgular;
- Unutkanlık
- Kazanılmış becerilerin kaybı
- İletişim sorunları
- Zaman ve mekan anlama yeteneğinde kayıp
- Muhakeme güçlüğü
- Soyut düşünme yeteneğinde kayıp
- Davranış değişikliği
- Kişilik değişikliği
Depresyon duygu durumunun c¸o¨kku¨n olması hali olarak tanımlanır. Depresyon, yas¸am kalitesini azaltan ve kis¸inin digˆer insanlara bagˆımlılıgˆını artıran en o¨nemli psikiyatrik bozukluklardan biridir. Yas¸la birlikte depresyon sıklıgˆı da artma egˆilimindedir. Hemen her gu¨n ve gu¨nu¨n bu¨yu¨k bir kısmında go¨zlenen kendini mutsuz, agˆlamaklı, kederli hissetme hali, yaklas¸ık gu¨n boyu su¨ren tu¨m ya da c¸ogˆu etkinligˆe kars¸ı ilgi ve zevk almada azalma (daha o¨nce keyif alınan is¸ler, hobiler ve alıs¸kanlıklardan artık hos¸lanmama, bıkkınlık, cinsel isteksizlik) depresyon go¨stergesi olabilir.
Hareket bozuklugˆuna yol ac¸an hastalıklardan en sık go¨ru¨lenlerden biri de Parkinson hastalıgˆıdır. Ortalama 60 yas¸ (40-70 yas¸) gibi bas¸lar ve bu nedenle yas¸lanma ile ilis¸kili olarak degˆerlendirilir. Beyin damar hastalıkları ( inme, felc¸) beyin damarlarındaki tıkanıklık veya kanama sonucu ortaya c¸ıkan durumdur. Du¨nyada en o¨nemli no¨rolojik sorundur. Kalp hastalıkları ve kanserden sonra o¨lu¨m nedenleri arasında 3. sırada bulunur. Yas¸ ilerledikc¸e beyin damar hastalıgˆına yakalanma riski artar. Erkeklerde daha fazla go¨ru¨ldu¨gˆu¨ rapor edilmis¸tir. Birinci derece akrabalarında inme hastalıgˆı olanlarda risk daha yu¨ksektir. Hipertansiyon, s¸eker hastalıgˆı, kalp hastaları, kan yagˆlarının yu¨ksekligˆi, sigara vb. fakto¨rler inme ic¸in risk olus¸tururlar.
Yaşlı Bakımında Önemli Belirti ve Bulgular
Yas¸lılar, ilerleyen yıllarda ve bazı olagˆan dıs¸ı kos¸ullarda kendi bakım gereksinimlerini kars¸ılayamayacak hale gelebilmektedirler. As¸agˆıda bu kos¸ullara ve alınacak o¨nlemlere ilis¸kin bazı bilgilere yer verilmektedir:
- Yüksek ateş
- Düşük ateş
- Nefes darlığı
- Öksürük
- Yabancı cisim yutma
- Baş ağrısı
- Ani bilinç kaybı
- Nöbet (Kriz)
- Panik atak
- Göğüs ağrısı
- Hipertansiyon (Yüksek tansiyon)
- Hipotansiyon ve şok
- Karın ağrısı
- Bulantı-Kusma
- İshal
- Siyah dışkılama
Bilinci ac¸ık kis¸ilere Heimlich Manevrası: Hasta ayakta ya da oturur pozisyonda olabilir. Kollarla hasta arkadan sarılarak go¨vdesi kavranır. Bir elin bas¸parmagˆı midenin u¨st kısmına; go¨gˆu¨s kemigˆinin altına gelecek s¸ekilde yumruk yaparak konulur. Digˆer el ile yumruk yapılan el kavranır. Kuvvetle arkaya ve yukarı dogˆru bastırılır. Bu hareket, yabancı cisim c¸ıkıncaya kadar tekrarlanır. S¸ ah damarından nabız ve solunum degˆerlendirilir.
Bilinci kapalı kis¸ilere Heimlich Manevrası; Hasta yere yatırılır. Yan pozisyonda sırtına 5 kez vurulur. Tıkanma ac¸ılmadıgˆı takdirde du¨z bir zeminde hastanın bas¸ı yana c¸evrilir. Hastanın bacakları u¨zerine ata biner s¸ekilde oturulur. Bir el, go¨bek ile go¨gˆu¨s kemigˆi arasına yerles¸tirilir, digˆer el u¨zerine konulur. Go¨begˆin u¨zerinden ku¨rek kemiklerine dogˆru egˆik bir baskı uygulanır. S¸ ah damarından nabız ve solunum degˆerlendirilir, I ·s¸leme yabancı cisim c¸ıkıncaya kadar devam edilir.
Yaşlı Bakımında Temel Yaklaşımlar
Yas¸ ile birlikte bireyler bazı gereksinimlerini kars¸ılayamaz hale gelirler. Bu durumda ya profesyonel bir bakıcı ya da aile u¨yeleri bakım is¸ini u¨stlenmek durumundadır. Bakım ilis¸kisi sırasında iletis¸im, empati ve gu¨ven duyguları c¸ok o¨nemlidir. Ancak sadece bu duygular etkin bir yas¸lı bakımı ic¸in yeterli degˆildir. Bazı hususların bilinmesi, hem yas¸lı hem de bakımı u¨stelenen tarafından is¸lerin daha kolay yapılması anlamına gelmektedir.
Yatak Yarası (Basınc¸ U¨lseri) dokunun uzun su¨re hareketsiz ve devamlı basınc¸ altında kalması ile olus¸an yaralardır. Yas¸lılıgˆa bagˆlı cilt degˆis¸iklikleri yatak yarası olus¸umunu hızlandırır. Uzun su¨re yatagˆa bagˆımlı olarak yas¸amlarını su¨rdu¨ren yas¸lılarda devamlı yatma veya devamlı oturma pozisyonuna go¨re sıklıkla vu¨cudun belli bo¨lgelerinde yaralar olus¸maya bas¸lasa da vu¨cudun tu¨m bo¨lgelerinde go¨ru¨lebilir. Yas¸lıların yeterli sıvı almaları, protein ve vitaminden zengin beslenmeleri de yara tedavisi ic¸in o¨nemlidir. Ayrıca yatak yarası olus¸abilecek riskli bo¨lgeler her gu¨n go¨zlemlenmeli, deride olus¸an en ufak degˆis¸ikliklerde tedaviye bas¸lanmalıdır. Yas¸lının haftalık banyosunun du¨zenli yaptırılması gerekir. Banyo yaptırılamayan yas¸lıların ise cilt temizlikleri du¨zenli yaptırılmalıdır. Cilde zarar vermeyen sabun ve ılık su ile cildin du¨zenli silinmesi, ıslak cilt bo¨lgelerinin iyi kurulanması, yatak c¸ars¸afları ve yas¸lının altına serilen bezlerin o¨zellikle vu¨cuda degˆen bo¨lgelerinin kırıs¸ık ve katlanır olmamasına dikkat edilmesi gerekir. Tıbbi olarak bazı kremler doktor tavsiyesinde kullanılmalıdır. Yatalak durumdaki yas¸lıların yatıs¸ pozisyonu, her iki saatte bir degˆis¸tirilmelidir. Yatak yarasının engellenmesinde yas¸lının yatıs¸ pozisyonları da o¨nemlidir.
Yaşlıların beslenmesi de önemli bir husustur. Enteral beslenme, yas¸lının agˆızdan beslenmesine imkânın olmadıgˆı durumlarda besinlerin sıvı bic¸imde mideye ya da bagˆırsaklara dogˆrudan verilmesi bic¸imindeki beslenmedir.
Yas¸lanmaya bagˆlı olarak kas iskelet sisteminde degˆis¸ikliler ortaya c¸ıkar. Eklemlerin yapıları ve is¸levleri kaybolmaya bas¸lar. Eklem ac¸ıklıkları azalır. Yas¸lılık su¨recinde her gec¸en gu¨n sosyal hayatın ic¸inden kopmalar yas¸anır. Yas¸lıların gu¨nler ilerledikc¸e eve bagˆımlı olarak yas¸amalarında artma ortaya c¸ıkar. Tu¨m bu durumlar, yas¸lının kendi kendine hayatı su¨rdu¨rebilme yetenegˆinde azalmaya neden olur ve yas¸lılarda kontraktu¨r denilen adalenin su¨rekli kısalması ile gelis¸en eklem s¸ekil bozuklukları ortaya c¸ıkar. Kontraktu¨r; Kasların inatc¸ı bir s¸ekilde kısalmasından dolayı eklemin anormal bir bic¸im almasıdır. Yas¸lılarda eklemlere gu¨nlu¨k bakımın bir parc¸ası olarak günde 2-3 kez kontraktu¨r o¨nleyici hareketler yaptırılabilir. Bu egzersizlere o¨ncelikle hekim veya fizyoterapist go¨zetiminde bas¸lanmalı ve devam ettirilmelidir.
Du¨s¸meler yas¸lılıgˆa o¨zgu¨ bir durum olmamasına ragˆmen go¨ru¨lme sıklıgˆı yas¸la birlikte artan, yas¸lı bireylerde o¨lu¨m ve yaralanmalara neden olan o¨nemli bir sagˆlık problemidir. Bununla birlikte du¨s¸meler, yas¸am kalitesini olumsuz yo¨nde etkileyen, gu¨nlu¨k yas¸am aktivitelerinde bagˆımsızlık kaybına neden olan yas¸lılarda korku ve kaygı yaratan bir durumdur. Du¨s¸me risk fakto¨rlerinden o¨zellikle dıs¸sal olanlar bu konudaki farkındalıgˆın artması ve alınacak ufak o¨nlemlerle engellenebilir. Du¨s¸melere yaklas¸ımda temel olan du¨s¸me nedeninin belirlenmesi ve nedenin ortadan kaldırılmasıdır. En sık go¨ru¨len sorun kalc¸a ve o¨nkol kırıklarıdır.
Yaşlıların Rehabilitasyonu
U¨lkemizde yas¸lılar ve onların hakları anayasal teminat altındadır. Anayasamızın 61. Maddesinde “Yas¸lılar devletc¸e korunur. Yas¸lılara devlet yardımı, sagˆlanacak digˆer haklar ve kolaylıklar kanunla du¨zenlenir” denilmektedir. U¨lkemizde Cumhuriyet do¨neminden o¨nce sosyal rehabilitasyon amacı ile yas¸lılar ve bakıma muhtac¸lar ic¸in kurulan kurumlardan Kızılay (1868), Daru¨laceze (1895) gu¨nu¨mu¨ze dek gelmis¸lerdir. Rehabilitasyon; kis¸inin sorunlarının ve ihtiyac¸larının tespitini, sorunları kis¸isel ve c¸evreyle ilis¸kili fakto¨rlerle ilis¸kilendirmeyi, hedeflerinin tanımlanmasını, o¨lc¸u¨mlerin planlanmasını ve uygulanmasını ve etkilerin degˆerlendirilmesini kapsamaktadır.
Yas¸lıların rehabilitasyonunda amac¸; fonksiyonel kapasiteyi arttırmak ve korumak, o¨zu¨rlu¨lu¨gˆu¨ o¨nlemek ve sorunu iyiles¸tirmek, yas¸lının gu¨nlu¨k yas¸amda bagˆımsız duruma gelmesini sagˆlamak ve yas¸am kalitesini arttırmaktır. Yas¸lı kis¸ilerde rehabilitasyonun amacına ulas¸abilmesi ic¸in fiziksel, zihinsel ve sosyal problemlerin ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir. Zihinsel sagˆlık, fiziksel sagˆlık, fonksiyonel kapasite ve toplumsal katılımın c¸ok yo¨nlu¨ degˆerlendirilmesi; uygun bakım ve rehabilitasyon programlarının planlanması ac¸ısından o¨nem tas¸ır. Yas¸lılarda rehabilitasyon hizmet tu¨rleri; Tıbbi (fiziksel) ve Sosyal olmak u¨zere ikiye ayrılır. Tıbbi rehabilitasyon hizmetleri, sagˆlık kurumları tarafından ortaya c¸ıkan fiziksel bir duruma do¨nu¨k olarak sunulmaktadır. Sosyal rehabilitasyon programları, yas¸am kalitesinin iyiles¸tirilmesine yo¨nelik c¸alıs¸maların ve yaklas¸ımların bir sonucu olup, insan yas¸amının niteligˆine yo¨nelik programlardan olus¸ur. Sosyal rehabilitasyon aktiviteleri;
- Paylaşım saati aktiviteleri
- Hobi saati aktiviteleri
- Zihinsel aktiviteler
- Psikomotor aktiviteler
- Sanat aktiviteleri
- Müzik aktiviteleri
- Egzersiz ve spor aktiviteleri
- Solunum rehabilitasyon aktiviteleri
- Manevi bakım aktiviteleri
- Dış mekân aktiviteleri
- Kuruma uyum sağlama aktiviteleri
Aktif yas¸lanma, yas¸lı bireylerin yas¸am kalitesini artırabilmek ic¸in; sagˆlık, gu¨venlik ve katılım olanaklarını en uygun hale getirme su¨reci olarak tanımlanabilir. Buna go¨re; yas¸lılık bir su¨rec¸ olarak ele alınmakta ve bu su¨rec¸te, yas¸lı bireylerin gu¨ndelik yas¸ama sagˆlıklı ve gu¨venli bir s¸ekilde katılımları esas alınmaktadır.
Yaşlılarla İletişim
Yas¸lılık do¨nemi, o¨zellikle fizyolojik, sosyolojik ve buna bagˆlı olarak da psikolojik degˆis¸imlerin go¨zlendigˆi bir do¨nemdir. Yas¸lanmayla birlikte bas¸layan fiziksel degˆis¸imlere, dikkat, o¨gˆrenme, bellek, dil, algılama, du¨s¸u¨nme, muhakeme edebilme, zihinsel esneklik gibi bilis¸sel alanlarda degˆis¸iklikler es¸lik etmektedir. Bu degˆis¸iklikler yas¸lılar ile iletis¸im kurmayı gu¨c¸les¸tirmektedir. Bu nedenle de yaşlılarla iletişime dikkat edilmesi gerekir.