Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Birleşik fiil nedir?

Birleşik fiil, bir isim ile bir yardımcı fiilin veya iki ayrı fiil şeklinin yahut da isim soylu bir veya birden fazla kelime ile bir esas fiilin birleşerek tek kavramı karşıladığı fiil türüne denir (Aktan, 2016:43).

Hem yardımcı fiil hem de tek başına fiil olarak kullanılan kelimelerden ol- fiilinin isim unsuru ile oluşturulmuş birleşik fiil haline bir örnek veriniz.

“Ondan sonra birbirlerine düşman oldular.” cümlesinde ol- fiili düşman kelimesi ile birleşik fiili oluşturmaktadır. Burada cümlenin eylemi olmak değil düşman olmak biçimindedir.

Kabul etmek ve iyi olmak  birleşik fiillerini anlam bakımından karşılayan türemiş fiiller nelerdir?

kabul etmek-kabullenmek
iyi olmak-iyileşmek

İsmin fiille kullanılmasında yaşanan ses olayları sonucu bitişik yazılması ve kalıplaşması durumuna iki örnek veriniz.

af et- > affet-, his et- > hisset-, kayıp et- > kaybet-, seyir et- > seyret-; hapis ol- > hapsol-, kayıp ol- > kaybol-, zan olun- > zannolun-

Bir fiil unsuru ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde “bil-, ver-, dur-, gel-, kal-, yaz-” yardımcı fiilleri ilk fiile hangi anlamları katmaktadır?

“bil-, ver-, dur-, gel-, kal-, yaz-” yardımcı fiilleri ilk fiile, yeterlik, tezlik, süreklilik, yaklaşma gibi çeşitli anlamlar katar: alabil-, içiver-, bakadur-, yapagel-, işleyedur-, şaşakal-, düşeyaz- vb.

Özel birleşik fiillerden olan yeterlik fiillerini örneklerle açıklayınız.

Esas fiile olumlu durumda – (y)A zarf-fiili eki ve bil- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur: gör-e bil-, yaz-a-bil-, ağla-y-a-bil- vb. gibi. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işi yapmaya, o kılışı gerçekleştirmeye yeterli olduğunu, gücü yettiğini ifade etmektir. Yeterlik fiilinin olumsuzu ise eski u- “muktedir olmak” yardımcı fiilinin erimesiyle, bu fiilin olumsuz şeklinin izi olarak -eme- ekinin getirilmesiyle yapılır: anla-y-ama-, bak-ama-, bağla-y-ama-, bil-eme- vb. -mA- olumsuzluk eki alan bir fiilin yeterliği, yine bil- yardımcı fiili getirilerek yapılır: gelme-y-ebil-, bakma-y-abil- vb. Burada, o şeyi yapmaya, o kılışı gerçekleştirmeye gücü yetmeme değil yapmama yeterliliğini ve yapmama imkân ve ihtimalini ortaya koyma ifade edilir: anlamayabil-, gitmeyebil-, görüşmeyebil- vb.

Özel birleşik fiillerden olan tezlik fiillerini örneklerle açıklayınız.

Esas fiile -(y)I, -(y)U zarf-fiil eki ve ver- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur: bakı-ver-, doldur-u ver-, oyna-y-ı-ver-, sev-i-ver- vb. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işin çabucak, ansızın, kolayca yapılmasına yöneliktir. Türkçede tezlik fiilinin yinelenmesiyle anlam pekiştirilir: geli geliver, atı atıver, bakı bakıver vb.

Anlatıl-a-gel-, sür-e-git-, git-e-dur-, düş-e-gör-, dur-a-kal-, şaş-a-kal-, al-ı-koy- örnek fiilleri, anlam bakımından ayrılan özel birleşik fiillerin hangi grubunda bulunmaktadır?

Süreklilik Fiilleri. Esas fiile -(y)A, -(y)I/-(y) U ve (y)-Ip/-(y)Up zarf-fiil ekleri ile gel-, git-, gör-, dur-, kal-, koy- yardımcı fiillerinden birinin getirilmesiyle kurulur: anlatıl-a-gel-, sür-e-git-, git-e-dur-, düş-e-gör-, dur-a-kal-, şaş-a-kal-, al-ı-koy- vb. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işin veya kılışın kesintisiz olarak sürdüğü, belli bir zaman diliminde yapılmakta olduğu, bir zamandan beri yapılageldiği yönündedir: -Hayret içinde durakaldım. (Abasıyanık, 1998:12)

Özel birleşik fiillerden olan yaklaşma fiillerinde -yaz yardımcı fiili esas fiile hangi anlamı katmaktadır?

Esas fiile –(y)A zarf-fiil eki ve yaz- yardımcı fiili getirilerek kurulur: öleyaz-, düşeyaz gibi. Esas fiildeki oluş veya kılışın “az kalsın, neredeyse” gerçekleşeceği anlamı katılmaktadır.

Birleşik fiiller, diğer kelime gruplarında hangi şekillerde kullanılmaktadır?

• Birleşik fiil, diğer bir birleşik fiilin ögesi olabilir:
elden ayaktan / düşüver- (fiil unsuru: birleşik fiil)
ipe sapa / gelme- (isim unsuru: tekrar grubu)
• Birleşik fiil, isim-fiil grubunun fiil ögesi olabilir:
Her gün aynı yolu tepmek yordu.
• Birleşik fiil, sıfat-fiil grubunun ögesi olabilir:
Melûl olan aşiretim. (Dadaloğlu, 1993:90); Budur öz şekli hayâl ettiği mimârînin. (Yahya Kemal
Beyatlı’dan akt. Elçin, 1990:22)
-Birleşik fiil, zarf-fiil grubunun fiil ögesi olabilir:
Sesini çıkarmadan yola koyulabilseydi…

“Haber gelir gelmez önlem aldık.” cümlesindeki haber gelir gelmez birleşik fiili hangi görevde bulunmaktadır? 

Haber gelir gelmez önlem aldık. (haber gelir gelmez –zarf tümleci)

İsnat, yükleme, yaklaşma, bulunma, uzaklaşma, vasıta grubu başlıkları altında incelediğimiz kısaltma gruplarının ortak özelliği nedir?

İsnat, yükleme, yaklaşma, bulunma, uzaklaşma, vasıta grubu başlıkları altında incelediğimiz kısaltma gruplarının ortak özelliği, iki isim unsurundan meydana gelmeleri ve vurgunun ikinci unsur üzerinde bulunmasıdır (Karahan, 1993:39-40).

Yapıları bakımından kısaltma grupları hangi başlıklar altında toplanmaktadır?

Yapıları bakımından kısaltma grupları sekiz başlık altında toplanır. Bunlar: İlgi Grubu, Yükleme Grubu, Yaklaşma (Yönelme) Grubu, Bulunma Grubu, Uzaklaşma Grubu, Eşitlik Grubu, Vasıta Grubu ve İsnat Grubudur.

“Gözlerimden akan seller iniler (Dadaloğlu, 1993:109)” örnek cümlesindeki Gözlerimden akan seller, yapısı bakımından hangi kısaltma grubuna dahil edilmektedir?

“Gözlerimden akan seller” cümlede özne olarak görev yapmakta ve uzaklaşma grubuna dahil edilmektedir.

Yapılarına göre kısaltma gruplarından eşitlik grubunu açıklayarak bir örnek veriniz.

Eşitlik Grubu: Eşitlik eki almış bir isimle yalın hâlde bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları, bir kelime grubundan da oluşabilir. Grup, sıfat-fiil ya da zarf-fiil grubundan yıpranma suretiyle kısalmıştır. Vurgu, sondaki öge üzerindedir.

Onu sürmeye bir hoşça can gerek (Dadaloğlu, 1993: 105)

Birbirleriyle dargın esnaf (Abasıyanık, 1998:11); Artar ünle firkatımız (Dadaloğlu, 1993:76); kedilerle sıkı ahbaplık, karanlıkla ışık, vb. örnekler yapılarına göre kısaltma gruplarından hangisine dahil edilmektedir? 

Vasıta Grubu: Vasıta ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun
unsurları, bir kelime grubundan da oluşabilir: birbirleriyle dargın esnaf (Abasıyanık, 1998:11); Artar ünle firkatımız (Dadaloğlu, 1993:76); kedilerle sıkı ahbaplık, karanlıkla ışık, vb. 

İsnat grubunun, kelime grupları ve cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde olduğu örnekler veriniz.

Yaşı geçkini yanına çağırdı.(isim)
Boynu uzun tor sunalar. (Dadaloğlu, 1993:90); (sıfat)
Başı bozuk yaşıyorlardı. (zarf)

Kısaltma gruplarının işlevleri nelerdir?

•Kısaltma grupları başka bazı kelime grupları içerisinde yer alabilir.

Kısaltma grupları cümlede özne olarak kullanılabilir

Kısaltma grupları cümlede nesne olarak kullanılabilir

Kısaltma grupları cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir

Kısaltma grupları yüklem olarak kullanılabilir

Kısaltma gruplarının cümlede özne olarak kullanılmasına üç örnek veriniz.

Ali Dayı’nın kız evlenmiş.
– İlgi grubu özne olarak görev yapar.
Dükkân açtım mârifetten
Dükkânıma gelici yok
Bir küpe yaptım kudretten
Kulağına takıcı yok. (Teslim Abdal’dan akt. Elçin, 1990:12)
– Yaklaşma grubu özne olarak görev yapmaktadır.

Kısaltma gruplarının cümlede yüklem olarak kullanılmasına üç örnek veriniz.

Bir Acem bahçesi, bir seccâde,
Dolduran havzı âteşten bâde… (Ahmet Hâşim, 1985:239)
-Uzaklaşma grubu yüklem olarak görev yapar.
Dadal’ım ben, yoktur malım
Her sözlerim Hakk’a malûm (Dadaloğlu, 1993:84)
-Yaklaşma grubu yüklem olarak görev yapar.
Elde sensin, dilde sen, gönüldesin, baştasın, (Ârif Nihat Asya’dan akt. Elçin, 1990:15)
-Bulunma grubu yüklem olarak görev yapar.