Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 5. Ünite Özet
Zarf-Fiil Grubu
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 5. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Zarf-Fiil Grubu
Giriş
Türkçede fiillerin anlık olarak zarf işlevinde kullanılması için zarf-fiil adı verilen özel yapılar bulunmaktadır. Bu yapılar; aslen birer fiilimsi oldukları için tıpkı mastar ve sıfat-fiillerde olduğu gibi özne, nesne, zarf-tümleci veya yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) alabilmektedirler. Zarffiiller yan cümleler oluşturdukları için bünyesindeki diğer ögelerle birlikte cümlede zarf-fiil gruplarını oluştururlar.
Türk dili alanında yapılan genel çalışmalarda esasen -Xp, – X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn ve -ken ekleri ele alınmaktadır. Ancak doğrudan fiilimsiler veya zarf-fiiller üzerine yapılan çalışmalarda ise bu yapılar basit zarf-fiiller adıyla incelenmektedir. Bunlara ilaveten mastar ve sıfatfiiller başta çıkma, bulunma, yönelme, eşitlik ve vasıta hâli ekleriyle cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında, bunlara türemiş zarf-fiil; yaygın olarak isim-fiil ve sıfatfiillerin nadiren de olsa zarf-fiillerin edatlarla birlikte cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında ise bunlara da birleşik zarf-fiil adı verilmektedir.
Sözü edilen yapıların haricinde dilimizde soru ekiyle kurulan -DX mX, (Annem şimdi geldi mi bütün işi kendisi yapar.), -mAz mX (Ben ödevimi bitirmeye çabalarken birden misafirle çıkıp gelmez mi ne yapacağımı şaşırdım.) gibi yapılar da kimi dilcilerce zarf-fiil olarak kabul edilmektedir.
Zarf-Fiiller
Basit zarf-fiil eklerinin sayıları sınırlıdır; ancak türemiş ve özellikle birleşik zarf-fiillerin sayısı oldukça kalabalıktır. Ayrıca birleşik zarf-fiiller zamanla yeni kullanımlarla artabilir.
Basit zarf-fiil ekleri: -Xp, -X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn, -ken
Türemiş zarf-fiil ekleri: -mAksIzIn, -mAklA, -DXkçA, -DXKTA, -mXşçAsInA, -AsIyA, -XşXndA vb.
Birleşik zarf-fiil ekleri: -mAdAn önce, -mAdAn sonra, -DXktAn dolayı, -mAsInA rağmen, -mIş gibi, -Ar kadar, -DxğI için, -mAk üzere, -Ar -mAz vb.
Diğer zarf-fiil ekleri: -Ar –mAz, -DX -mAdI, -DX mX, -mAz mX
- Zarf-fiillerden -Xp genelde ünsüz zarf-fiili (konsonant gerundiumu), -X ve -A ise ünlü zarffiili (vokal gerundiumu) olarak adlandırılır.
- Basit zarf-fiil eklerinin temel özelliği yapılarının tam olarak açıklanamamasıdır. Oysa türemiş veya birleşik zarf-fiil yapıları açıklanabilmektedir.
- Basit ünsüz ve ünlü zarf-fiil ekleri, tasvir birleşik fiilleri asıl fiili yardımcı fiile bağlamakta kullanılır.
- -mAdAn basit zarf-fiil eki ile -mAksIzIn ile -mAz sıfat-fiil ekinden türeyen -mAzdAn, -mAzdAn önce, -mAzdAn sonra gibi yapılar daima olumlu köklere gelirler.
- -ken zarf-fiil eki yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır: i-ken > iken. İken ise kalıplaşarak bir edat gibi kullanılır ve -DX görülen geçmiş zaman hariç diğer zaman ekleri ve isimlerle birleşerek onları zarf hâline getirir.
- -sA şart ekinin de aslında bir zarf-fiil olduğunu düşünen araştırmacılar bulunmaktadır. Gerçekten de bu ek, cümlede -XnCA, -DXğXndA, -DXğX takdirde gibi değişik zarf-fiil ekleriyle aynı işlevde kullanılmaktadır.
- Basit zarf-fiiller iyelik eki almazlar. Türemiş ve birleşik zarf-fiiller bu konuda değişkenlik gösterir.
- Mastar ve sıfat-fiiller hâl ekleri alabilir veya edatlarla birlikte kullanılabilirler. Zarf-fiillerde, -XncAyA, -XncAyA kadar, -AlIdAn, -Alı beri gibi birkaç istisna dışında böyle bir kullanım görülmez. Bu sebepten kimi dilcilerce -ArAktAn (< -ArAk+tAn) gibi kullanımlar yanlış kabul edilmektedir.
- Zarf-fiil gruplarının cümlenin asıl öznesinden farklı öznesi olabileceği gibi, bağlı oldukları yüklemle ortak özneleri olabilir. Bu durum nesne, zarf ve yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) için de söz konusudur.
- Zarf-fiiller, bir fiilimsi oldukları için cümledeki diğer fiilimsi yani isim-fiil ve sıfat-fiil gruplarının yanı sıra zarf-fiil gruplarının içinde de bulunabilir.
- Bir cümlede birden çok zarf-fiil bulunabilir.
- Türkçe kurallı cümlelerde zarf-fiil grupları yüklemden önce gelir. Ancak şiir, deneme, hikâye, roman gibi türlerde yüklemden sonra da gelebilmektedir.
- Zarf-fiil yapıları ikilemeler türetmede kullanılır.
- Tıpkı diğer ekler gibi zarf-fiil ekleri de kalıplaşarak yeni yapılar türetebilir. Dilimizde zarffiil kalıplaşmalarının dolayı, göre, artı, durmadan, öte, oldukça gibi daha ziyade zarf, bağlaç ve edatlar türettiği görülmektedir: Üçe beş kala, üçü beş geçe, bir kalem artı bir silgi, bana göre iş, bugünden başlayarak vb. Bu tip kalıplaşmalarda esasen ünlü zarf-fiili kullanılmaktadır.
- Bunların dışında ağızlarda -AnAcA, -AnAcAk, -AnAçA, -AnAçAk, -AnAcAn, -AnAdAn, -AnA, -InCAyAdAn, -XşXn, -DXklAn, -DXklAyIn, -dXklXğXn gibi türemiş zarf-fiil ekleri bulunmaktadır. Bu tip zarf-fiillere zaman zaman roman, hikâye, tiyatro gibi türlerde rastlanabilir.
- -GAç, -DUğInCA, -UbAn, -IcAk gibi zarf-fiil ekleri artık kullanımdan düşmüştür. Bunlar tarihî metinlerde karşımıza çıkar.
Zarf-fiil grubunun yapısı
Zarf-fiiller genel olarak basit, türemiş ve birleşik olarak sınıflandırılmaktadır.
Basit zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf- fiil grupları
- -Xp zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiiller cümlede zarf grupları yanında asıl fiilleri yardımcı fiile bağlayarak tasvir birleşik fiiller oluşturmada da kullanılır. İsim veya sıfat tamlamaları da tekrar grubu oluşturabilir.
- -X ve -A zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiil ekleri cümlede tek başına bulunmazlar. Bu işlevi -ArAk ekine devretmişlerdir. Bu ek, cümlede 1) kalıplaşmış hâlde 2) tekrar gruplarında 3) tasvir birleşik fiillerde kullanılır.
- -AlI zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -ArAk zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -XncA zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -mAdAn zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -ken zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu ek yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır. Ortaya çıkan iken ise -DX görülen geçmiş zaman çekimi dışındaki bütün zaman ekleriyle birlikte aslında birleşik olarak da kabul edilebilecek zarf-fiil gruplarını oluşturur.
Türemiş zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları
Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat ve zarf-fiillere çok defa hâl eki getirilmesiyle oluşmuştur:
- İsim-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları.
- Sıfat-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bu tür yapılarda zarf-fiiller, iyelik eki alarak kullanılmalarının yanı sıra iyelik eki almaksızın da kullanılabilir.
- Zarf-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bunlar esasen -ArAktAn, -AlIdAn ve -XncAyA yapılarından ibarettir ve işlek değildir.
Birleşik zarf-fiil grupları
Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiillerin edat veya edat gibi kullanılan kelimelerle birlikte kullanılmasıyla oluşmuştur.
Bu tip zarf-fiil gruplarında bazen iki ayrı fiilimsi ortak edat kullanabilmekte, fiilimsiyle edat arasına başka kelime veya kelime grupları girebilmektedir.
- İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri iyelik eki alabilmektedir.
- Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri de iyelik eki alabilmektedir.
- Zarf-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Zarf-fiillerin edatlarla kullanılması çok nadirdir. Bunlardan -XncAyA kadar. -AlI beri, -AlIdAn beri en yaygın olan biçimbirimlerdir.
Diğer zarf-fiil grupları
- -Ar -mAz yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -DX -mAdX yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -DX mX yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -mAz mX / -mXyor mX yapısındaki zarf-fiil grupları: Çok işlek bir yapı değildir. Zaten bu yapı, alanda yazılan pek az çalışmada zarf-fiil kategorisinde değerlendirilmiştir.
Giriş
Türkçede fiillerin anlık olarak zarf işlevinde kullanılması için zarf-fiil adı verilen özel yapılar bulunmaktadır. Bu yapılar; aslen birer fiilimsi oldukları için tıpkı mastar ve sıfat-fiillerde olduğu gibi özne, nesne, zarf-tümleci veya yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) alabilmektedirler. Zarffiiller yan cümleler oluşturdukları için bünyesindeki diğer ögelerle birlikte cümlede zarf-fiil gruplarını oluştururlar.
Türk dili alanında yapılan genel çalışmalarda esasen -Xp, – X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn ve -ken ekleri ele alınmaktadır. Ancak doğrudan fiilimsiler veya zarf-fiiller üzerine yapılan çalışmalarda ise bu yapılar basit zarf-fiiller adıyla incelenmektedir. Bunlara ilaveten mastar ve sıfatfiiller başta çıkma, bulunma, yönelme, eşitlik ve vasıta hâli ekleriyle cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında, bunlara türemiş zarf-fiil; yaygın olarak isim-fiil ve sıfatfiillerin nadiren de olsa zarf-fiillerin edatlarla birlikte cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında ise bunlara da birleşik zarf-fiil adı verilmektedir.
Sözü edilen yapıların haricinde dilimizde soru ekiyle kurulan -DX mX, (Annem şimdi geldi mi bütün işi kendisi yapar.), -mAz mX (Ben ödevimi bitirmeye çabalarken birden misafirle çıkıp gelmez mi ne yapacağımı şaşırdım.) gibi yapılar da kimi dilcilerce zarf-fiil olarak kabul edilmektedir.
Zarf-Fiiller
Basit zarf-fiil eklerinin sayıları sınırlıdır; ancak türemiş ve özellikle birleşik zarf-fiillerin sayısı oldukça kalabalıktır. Ayrıca birleşik zarf-fiiller zamanla yeni kullanımlarla artabilir.
Basit zarf-fiil ekleri: -Xp, -X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn, -ken
Türemiş zarf-fiil ekleri: -mAksIzIn, -mAklA, -DXkçA, -DXKTA, -mXşçAsInA, -AsIyA, -XşXndA vb.
Birleşik zarf-fiil ekleri: -mAdAn önce, -mAdAn sonra, -DXktAn dolayı, -mAsInA rağmen, -mIş gibi, -Ar kadar, -DxğI için, -mAk üzere, -Ar -mAz vb.
Diğer zarf-fiil ekleri: -Ar –mAz, -DX -mAdI, -DX mX, -mAz mX
- Zarf-fiillerden -Xp genelde ünsüz zarf-fiili (konsonant gerundiumu), -X ve -A ise ünlü zarffiili (vokal gerundiumu) olarak adlandırılır.
- Basit zarf-fiil eklerinin temel özelliği yapılarının tam olarak açıklanamamasıdır. Oysa türemiş veya birleşik zarf-fiil yapıları açıklanabilmektedir.
- Basit ünsüz ve ünlü zarf-fiil ekleri, tasvir birleşik fiilleri asıl fiili yardımcı fiile bağlamakta kullanılır.
- -mAdAn basit zarf-fiil eki ile -mAksIzIn ile -mAz sıfat-fiil ekinden türeyen -mAzdAn, -mAzdAn önce, -mAzdAn sonra gibi yapılar daima olumlu köklere gelirler.
- -ken zarf-fiil eki yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır: i-ken > iken. İken ise kalıplaşarak bir edat gibi kullanılır ve -DX görülen geçmiş zaman hariç diğer zaman ekleri ve isimlerle birleşerek onları zarf hâline getirir.
- -sA şart ekinin de aslında bir zarf-fiil olduğunu düşünen araştırmacılar bulunmaktadır. Gerçekten de bu ek, cümlede -XnCA, -DXğXndA, -DXğX takdirde gibi değişik zarf-fiil ekleriyle aynı işlevde kullanılmaktadır.
- Basit zarf-fiiller iyelik eki almazlar. Türemiş ve birleşik zarf-fiiller bu konuda değişkenlik gösterir.
- Mastar ve sıfat-fiiller hâl ekleri alabilir veya edatlarla birlikte kullanılabilirler. Zarf-fiillerde, -XncAyA, -XncAyA kadar, -AlIdAn, -Alı beri gibi birkaç istisna dışında böyle bir kullanım görülmez. Bu sebepten kimi dilcilerce -ArAktAn (< -ArAk+tAn) gibi kullanımlar yanlış kabul edilmektedir.
- Zarf-fiil gruplarının cümlenin asıl öznesinden farklı öznesi olabileceği gibi, bağlı oldukları yüklemle ortak özneleri olabilir. Bu durum nesne, zarf ve yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) için de söz konusudur.
- Zarf-fiiller, bir fiilimsi oldukları için cümledeki diğer fiilimsi yani isim-fiil ve sıfat-fiil gruplarının yanı sıra zarf-fiil gruplarının içinde de bulunabilir.
- Bir cümlede birden çok zarf-fiil bulunabilir.
- Türkçe kurallı cümlelerde zarf-fiil grupları yüklemden önce gelir. Ancak şiir, deneme, hikâye, roman gibi türlerde yüklemden sonra da gelebilmektedir.
- Zarf-fiil yapıları ikilemeler türetmede kullanılır.
- Tıpkı diğer ekler gibi zarf-fiil ekleri de kalıplaşarak yeni yapılar türetebilir. Dilimizde zarffiil kalıplaşmalarının dolayı, göre, artı, durmadan, öte, oldukça gibi daha ziyade zarf, bağlaç ve edatlar türettiği görülmektedir: Üçe beş kala, üçü beş geçe, bir kalem artı bir silgi, bana göre iş, bugünden başlayarak vb. Bu tip kalıplaşmalarda esasen ünlü zarf-fiili kullanılmaktadır.
- Bunların dışında ağızlarda -AnAcA, -AnAcAk, -AnAçA, -AnAçAk, -AnAcAn, -AnAdAn, -AnA, -InCAyAdAn, -XşXn, -DXklAn, -DXklAyIn, -dXklXğXn gibi türemiş zarf-fiil ekleri bulunmaktadır. Bu tip zarf-fiillere zaman zaman roman, hikâye, tiyatro gibi türlerde rastlanabilir.
- -GAç, -DUğInCA, -UbAn, -IcAk gibi zarf-fiil ekleri artık kullanımdan düşmüştür. Bunlar tarihî metinlerde karşımıza çıkar.
Zarf-fiil grubunun yapısı
Zarf-fiiller genel olarak basit, türemiş ve birleşik olarak sınıflandırılmaktadır.
Basit zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf- fiil grupları
- -Xp zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiiller cümlede zarf grupları yanında asıl fiilleri yardımcı fiile bağlayarak tasvir birleşik fiiller oluşturmada da kullanılır. İsim veya sıfat tamlamaları da tekrar grubu oluşturabilir.
- -X ve -A zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiil ekleri cümlede tek başına bulunmazlar. Bu işlevi -ArAk ekine devretmişlerdir. Bu ek, cümlede 1) kalıplaşmış hâlde 2) tekrar gruplarında 3) tasvir birleşik fiillerde kullanılır.
- -AlI zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -ArAk zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -XncA zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -mAdAn zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
- -ken zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu ek yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır. Ortaya çıkan iken ise -DX görülen geçmiş zaman çekimi dışındaki bütün zaman ekleriyle birlikte aslında birleşik olarak da kabul edilebilecek zarf-fiil gruplarını oluşturur.
Türemiş zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları
Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat ve zarf-fiillere çok defa hâl eki getirilmesiyle oluşmuştur:
- İsim-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları.
- Sıfat-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bu tür yapılarda zarf-fiiller, iyelik eki alarak kullanılmalarının yanı sıra iyelik eki almaksızın da kullanılabilir.
- Zarf-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bunlar esasen -ArAktAn, -AlIdAn ve -XncAyA yapılarından ibarettir ve işlek değildir.
Birleşik zarf-fiil grupları
Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiillerin edat veya edat gibi kullanılan kelimelerle birlikte kullanılmasıyla oluşmuştur.
Bu tip zarf-fiil gruplarında bazen iki ayrı fiilimsi ortak edat kullanabilmekte, fiilimsiyle edat arasına başka kelime veya kelime grupları girebilmektedir.
- İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri iyelik eki alabilmektedir.
- Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri de iyelik eki alabilmektedir.
- Zarf-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Zarf-fiillerin edatlarla kullanılması çok nadirdir. Bunlardan -XncAyA kadar. -AlI beri, -AlIdAn beri en yaygın olan biçimbirimlerdir.
Diğer zarf-fiil grupları
- -Ar -mAz yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -DX -mAdX yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -DX mX yapısındaki zarf-fiil grupları.
- -mAz mX / -mXyor mX yapısındaki zarf-fiil grupları: Çok işlek bir yapı değildir. Zaten bu yapı, alanda yazılan pek az çalışmada zarf-fiil kategorisinde değerlendirilmiştir.