Türkçe Biçim Bilgisi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

+CA isimden isim yapım ekinin sıfat türünde kelimelere eklendiğinde kelimelere kattığı anlamlar nelerdir?

Bu ek, sıfat işlevli kelimelere eklendiğinde sıfatın derecesini, asıl anlamına oranla azaltır. (örn. irice taş, serince hava) Ayrıca eklendiği sıfatlara belirli bir niteliği tam olarak taşımama ancak bu niteliğe epey yaklaşma anlamı da katar. (örn. yaşlıca bir kadın, güzelce bir kız)

İsimlerden belirli bir niteliğin yokluğunu bildiren ve genellikle sıfat olarak kullanılan yeni kelimeler türeten ek hangisidir?

+sXz: İsimlerden belirli bir niteliğin yokluğunu bildiren ve genellikle sıfat olarak kullanılan yeni kelimeler türetir. Çoğu durumda +lX eki ile belirli bir niteliğin varlığı ya da yokluğu temelinde anlamsal bir karşıtlık oluşturabilmektedir: akıllı: akılsız, sonlu: sonsuz, anlamlı: anlamsız, kararlı: kararsız vb.

Türkçede fiillere gelen eklerin işlevleri nelerdir?

1. Çekim işlevi: Bu işlevleriyle fiillerden yüklem kurarlar: Ali gel-ecek, Düzenli çalış-ır.
2. Türetim işlevi: Fiilimsi olarak bilinen ekler, bu işlevleriyle kalıcı isimler yani sözlüksel isimler türetirler ve yapım ekidirler: dol-muş “taşıma aracı”, giy-ecek “giysi”, bilgisay-ar.
3. Sözdizimsel isimleştirici işlevi: Geleneksel dilbilgisi kitaplarında genellikle tanımlanmayan bu işlev, söz konusu eklerin ilk iki durumdan daha farklı bir işlevini gösterir: Yaz sonunda kızar-mış elmalarla dolu ağacın görüntüsü çok güzeldi.

Sıfat ve zarflarda pekiştirme ve derecelendirme yapabilen ekler nelerdir?

Sıfat ve zarflarda pekiştirme ve derecelendirme yapabilen ekler, şöyle sıralanabilir: +CA, +CAk, +CXk, +CXl, +(X)msX , +(X)mtırak, +mAn, +rAk , +sX. 

İsimden fiil yapım ekleri nelerdir?

+A-, +Al-, +Ar-, +Aş-, +dA-, +(X)k-, +kXr-, +l-, +lA- , +lAn- (<+lA-n), +lAş- (<+lA-ş), +(X)msA-, +(X)r-, +sA-, +sXn- yapım ekleri; isimlerden fiil türetimi için kullanılan eklerdir. Bu eklerin işlekliği farlılık göstermektedir.

Diğer isimden isim yapım ekleri nelerdir?

Diğer isimden isim yapım ekleri ise şunlardır: +Ak,+Ar/+şAr, +Ay, +CX, +dAk, +DAş, +gil, +ki, +(X)l, +lAk, +lX, +lXk, +(X)n, +(X)ncX, +sAl, +sXl, +sXz, +(X)t, +tX, +(X)z.

‘Morfofonoloji’ nedir?

Küçük, ufak, sıcak vb. sonu /k/ ünsüzüyle biten kelimeler +CXk ekini aldıklarında söz sonundaki /k/ ünsüzü düşmektedir: sıcacık, küçücük, ufacık vb. Dar, bir, az gibi kelimelere eklendiğinde kelimeyle ek arasında ünlü türemesi gerçekleşir: daracık, azıcık, biricik vb. Bu tür ses olaylarına ‘morfofonolojik’ yani eklenmeye bağlı ses nöbetleşmeleri denir.

+mAn isimden isim yapım ekinin eklendiği sıfatlara kattığı anlam nedir?

Sınırlı sayıda sıfat işlevli kelimeye eklenebilen +mAn eki; eklendiği sıfatların niteliği taşıma derecesini, asıl anlamlarına oranla genellikle azaltıp benzerlik ifade eden yeni sıfatlar türetir: deliş-men ‘biraz deli, delimsi’; küçü-men ‘küçükçe’ vb. Zaman zaman sıfatın niteliği taşıma derecesini; asıl anlamlarına göre artırdığı, pekiştirdiği de olur: koca-man.

+CX isimden isim yapım ekinin eklendiği isimlere kattığı anlam nedir?

Oldukça işlek bir isimden isim yapım ekidir. Meslek isimleri, bir işle uğraşanı veya bir işi düzenli olarak yapanı, bir görüş ya da inancı benimseyeni bildiren isimler türetmektedir: boya-cı, demir-ci, kapı-cı vb.

+(X)n isimden isim yapım ekinin işlevi zaman içinde nasıl değişmiştir?

+(X)n eki Tükçenin tarihsel dönemlerinde araç eki işleviyle kullanılmaktaydı: okun urdı ‘Ok ile vurdu.’, közün körmedök ‘gözle görülmemiş’ vb. (Tekin, 2000a). Bu ek zamanla kullanımdan düşmüştür. Bugün, az sayıda sözcüğün bünyesinde kalıplaşmış şekilde, isimden zarf işlevli kelimeler türeten bir yapım eki olarak yer almaktadır: ansız-ın, dem-in, yaz-ın, kış-ın, güz-ün vb.

Türetimin temel işlevi nedir?

Türetimin temel işlevi, özellikle dilin türetime elverişli kelimelerinden olan isim, sıfat, zarf ve fiil türleriyle yeni kelimeler yapmaktır.

+rAk isimden isim yapım ekinin işlevi zaman içinde nasıl değişmiştir? 

Türkçenin erken tarihli metinlerinde karşılaştırma, üstünlük ve en üstünlük derecelerini bildirme işleviyle kullanılan; ancak günümüzde kullanım alanı oldukça sınırlı olan bir ektir. Erken tarihli Türkçe metinlerde yigrek ‘daha iyi’, artukrak ‘daha fazla’, tatlurak ‘daha tatlı’ gibi örneklerde karşılaştırma ve daha üstünlük; tä?ri biliçiräkdür ‘Tanrı en bilicidir.’, sevdüm yahşırak ‘Çok sevdim.’ vb. örneklerde ise en üstünlük derecesi bildirme işleviyle kullanılmıştır. Günümüzde karşılaştırma işlevi, yaygın olarak …+DAn daha… vb. yapılarla ifade edilir: Ali Ayşe’den daha çalışkandır vb. +rAk eki çok az örnekte, azalma derecesi veya benzerlik işleviyle kullanılabilmektedir.

‘Sözdizimsel isimleştirici’ nedir?

“Her gün aynı yoldan geç-eceğ-ini biliyordu” cümlesinde işaretlenen ek, geç- fiilinin cümle içinde, yani sözdizimi içinde isim gibi kullanılmasını sağlamıştır; ancak bu kelimeyi sözlüklerde bulamayız. Bu tarz ekler, bu işleviyle kalıcı, sözlüksel isimler türetemezler. Bu, türetim ve çekimden daha farklı bir kategoridir ve ayrı ele alınması gerekir. Bu nedenle söz konusu eklere, bu işlevlerinde sözdizimsel isimleştirici denmektedir.

+ki ekinin isim kök ve gövdelerine eklenme biçimi hangi şekillerde gerçekleşebilmektedir?

1. İsim kök ve gövdelerine doğrudan eklenir: dün-kü, bugün-kü, yarın-ki, akşam-ki, sabah-ki vb.
2. Bulunma durumu eki almış kelimelere de eklenmekte; böylece belirli bir mekâna, zamana, kişiye ya da nesneye ait olma bildiren sıfat ya da temsil etme işlevli isimler türetmektedir. Ekin bu kullanımı oldukça yaygındır: masada-ki, okulda-ki, sende-ki, onda-ki, bu çevrede-ki, hastanede-ki vb.
3. İlgi durumu eki almış kelimelere eklenerek aitlik ifade eden ve belirli bir unsura atıfta bulunan, temsil etme işlevli isimler türetir: Senin-ki, benim-ki, okulun-ki, yolun-ki vb.

+CXk isimden isim yapım ekinin isim işlevli kelimelere eklendiğinde kattığı anlam nedir?

İsimlere eklendiğinde küçültme ve sevgi ifade eden yeni isimler türetir: kitap-çık, tepe-cik, küme-cik vb.

Asıl sayılardan üleştirme bildiren sayı sıfatları türeten ek hangisidir?

+Ar/+şAr ekleri asıl sayılardan üleştirme bildiren sayı sıfatları türetir. Örn. iki-şer, bir-er, on-ar vb.

+gil eki hangi yönüyle yapım eklerinin genelinden ayrılır?

Topluluk, akraba topluluğu, aynı aileye veya türe mensup olma bildiren isimler türetir. Annem-gil, teyzem-gil, dayım-gil, amcam-gil, halam-gil, amcan-giller, dayısı-gil vb. örneklerde görüldüğü gibi iyelik eklerinden sonra da kullanılabilmektedir. Bu yö- nüyle yapım eklerinin genelinden ayrılır.

+lA- ekinin en işlek isimden fiil yapım eki olmasının sebebi nedir?

Geniş bir kullanım alanına sahiptir. İşlekliğine bağlı olarak isim, sıfat, zarf, yansıma söz, alıntı söz vb. farklı nitelikteki isim kök ya da gövdelerine gelerek fiil türetebilmektedir. İşleklik, bir ekin farklı kök ve gövdelere gelebilmesini ve kullanım sıklığını anlatır. Eğer bir ek sık kullanılıyor, gerektiğinde yeni kelimeler türetebiliyorsa işlek sayılmaktadır. +lA- eki alıntı sözlerle de kullanılarak fiil türetebilmektedir: tweetlemek, retweetlemek; göz-le-, gizle-, av-la-, tuz-la-, yağ-la-, köz-le-, dilim-le-, kaşık-la-, kucak-la-, koli-le-, paket-le-, yavrula-, ilaç-la-, posta-la-, ferah-la-, kara-la-, al-la-, ak-la-, yavaş-la-, gaz-la-, dış-la-, temiz-le-, geniş-le-, ucuz-la-, hav-la-, gür-le-, pat-la-, çat-la-, çit-le- vb.

+Ar- isimden fiil yapım ekinin köken bakımından dayandığı biçimbirimler nelerdir?

İlki renk isimlerinden geçişsiz fiiller türetmektedir: ağar-(<ak+ar-), sarar- (<sarı+ar-), karar- (<kara+ar-) vb.

İkinci biçimbirim ise Eski Türkçede +gar/+ger şeklinde olup zamanla ek başındaki ünsüzün düşmesiyle +Ar hâlini almıştır. Bu ek, ilkinden farklı olarak isimlerden geçişli fiiller türetir: ev-er-, baş-ar-, iç-er-, suv-ar- (hayvana su vermek, su içirmek) vb.

Fiilden isim yapım ekleri nelerdir?

Türkçede fiilden isim türetmek için kullanılan yapım ekleri şunlardır: -(y)A, -(y)AcAk, -AcAn, -(A)ç, -AğAn, -Ak, -Al, -AlAk, -AlgA, -(A)m, -AmAç, -AmAk, -(y)An, -(A)nAk, -(A)r, -(X)r, -arı, -(y)AsI, -(A)v, -(A)y, -bAç, -CA, -cak, -DX, -DXk, -gA, -GAç, -GAn, -GX, -gXç, -GXn, -X, -(y)XcX, -(X)k, -(X)l, -(X)m, -mA, -mAcA, -mAç, -mAk, -mal, -mAn, -mAz, -mXk, -mXş, -(X)mlX, -mur, -(X)n, -(X)ntX, -sAk, -sAl, -sX, -(y)Xş, -(X)t, -van.

‘Sıfır biçimbirim’ olarak adlandırılan durum nedir?

Çağdaş Türkçede eksiz görünen kimi yapılar, Eski Türkçedeki fiilden isim yapan –(X)G ekinin düşmesiyle oluşmuştur. Bunun için bugün bu kelimelerdeki ek, sıfır biçimbirim olarak adlandırılmaktadır: kuru- < kuru-g, boya- <bodu-g, acı- <açı-g vb.