Karar Destek Sistemleri Dersi 1. Ünite Özet
Karar Destek Sistemleri Temel Kavramlar
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Karar Destek Sistemleri Dersi 1. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Karar Destek Sistemleri Temel Kavramlar
Giriş
İşletmeler, amaç gözeten paydaşlıklardır. Kuruluş amaçları doğrultusunda, hedefler, tanımlar ve işletmenin sahip olduğu varlıkları hedeflere erişme yolunda değerlendirir ve yönlendirirler. Bu bağlamda amaç, işletme faaliyetlerine yön çizerken (kar enbüyüklemek, maliyet enküçüklemek gibi), hedef bu yönde bir planlama dönemi içinde varılmak istenen bir noktaya karşı gelir. İşletmelerin içinde bulundukları sürekli değişen rekabet koşulları, karmaşıklaşan yönetsel problemler, değişikliklere hızlı yanıt verebilme ve yenilikçi yaklaşımlara duyulan arzu, karar vericiler ve karar süreçleri üzerindeki baskıyı arttırmaktadır. Küreselleşme, tüketici beklentileri ve yasal düzenlemelerin etkileri de düşünüldüğünde hissedilen baskılar aynı zamanda ve aynı oranda fırsatlara da zemin hazırlamaktadır. Sahip olduğu yönetici ve karar vericilerinin rasyonel ve bilimsel karar verebilme yeteneklerini, karar yöntemleri ve karar teknolojileri ile buluşturabilen işletmelerin sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğüne sahip olacakları açıktır. Yanı sıra, endüstri devrimi sonrası ortaya çıkmaya başlayan azaltılmış hiyerarşik derinlik ve dağıtık karar verme zorunluluğu ve olanağı, yaratılmak istenen üstün işletme yeteneğinin ancak bireysel karar verme süreçlerinin doğru desteklenmesi ile işletme başarısına ve iş fırsatlarına dönüşeceğini göstermektedir. Artan küresel rekabet karşısında, işletmelerin başvurabileceği bir dizi kurumsal çözüm arasından ilk akla gelenler olarak aşağıdakiler sayılabilir:
- Stratejik planlama kullanma,
- Yeni ve yenilikçi iş modelleri kullanma,
- İş süreçlerini yeniden yapılandırma,
- İşletmeler arası dayanışmalara katılma,
- Şirket bilgi sistemlerini geliştirme,
- Ortaklık ilişkileri geliştirme,
- Yenileme ve yaratıcılığı yüreklendirme,
- Müşteri hizmet ve ilişkilerini geliştirme,
- Elektronik ticarete geçme,
- Sipariş ve isteme göre üretim ve hizmet,
- İletişim, veri erişimi ve işbirliği için yeni IT kullanımı,
- Rakiplerin planlarına çevik karşılık verme (fiyat, promosyon, yeni ürün ve servisler),
- Beyaz yakalılara yönelik otomasyon,
- Bazı kararları, özellikle müşteri tarafındakileri, otomasyona dönüştürme,
- Karar vermeyi geliştirme.
Belirtilen çözüm önerilerinin birçoğu doğrudan veya dolaylı olarak işletmenin bilinçli karar verebilme konusunda geldiği düzeyle ilişkilidir. Bu kurumsal çözümlerin yaşama geçirilmesinde işletmelerin de en azından tepkisel (reactive), mümkünse ilk fırsatta ve olabildiğince öngörüsel (anticipative) ve ön-hazırlıklı (proactive) karar yapılanmaları içinde olmaları önerilir. Günümüz dünyasında, yöneticilerin sezgileri çok kıymetli olmakla beraber bir işletmeyi başarıya götürmek için yeterli değildir.
Yönetsel Karar Süreci
Yönetsel karar verme, seçenekler arasından birinin bilinçli ve akılcı olarak seçilmesidir. Her işletme kuruluş amaçlarına uygun hedeflere erişmek, paydaşlarının beklentilerini karşılamak ve/veya rekabet üstünlüğü sağlayacak bir takım fırsatları yakalamak ister. Bu beklentilerin gerçekleştirilmesi planlı veya plansız işletmenin faaliyet alanına yönelik eylemlerle gerçekleştirilebilir. Planlı veya plansız eylemlerin tamamı açık veya örtük olarak bir veya bir dizi karar problemine işaret eder. Karar (decision) en basit hali ile bir dizi eylem seçeneği arasından birinin tercihi iken, yönetsel karar bu seçimin bilinçli ve akılcı olarak yapılmasını öngürür. Akılcı karar, yönetsel amaçlar doğrultusunda seçeneklerin oluşturulmasını, anahtar başarım ölçütlerine (criteria) göre değerlendirilmesini ve her bir seçeneğin ölçülebilen bütünleşik faydalarından hareketle amaca en uygun olan seçeneğin belirlenmesini gerektirir. Bilinçli karar (informed decision) ise kararı, karar sürecini ve/ veya karar modelini etkileyebilecek veri ve bilgilere olabildiğince eksiksiz sahip olarak verilen karara işaret eder. Kurumsal amaçları gözeterek akılcı ve bilinçli karar verme yöneticilerde aranan özelliklerin başında gelir.
Yönetsel karar problemi süreci; problemin tanımlanması, modellenmesi, seçim ve uygulama olmak üzere dört aşamada incelenebilir:
- Problemin tanımlanması ve veri derleme: Bu aşama problemin fark edilmesi ve problem hakkında bilgi derleme aşamasıdır. Problemin varlığının tespiti, anlaşılması, mümkünse sınıflandırılması gibi analitik çalışmalara yer verilir. Problemin belirtileri ile gerçek problem ayrımı yapılmalıdır. Örneğin ara stokların fazlalığı, kendisi bir problem olabileceği gibi malzeme aktarma sisteminin başarısızlığının bir sonucu da olabilir.
- Tasarım, Analiz ve Modelleme: Problemin kontrol edilebilir değişkenlerinin ve kontrol dışı parametrelerinin belirlenmesi ve aralarındaki ilişkilerle yönetsel beklentileri ve eylem seçeneklerini temsil eden bir model ile ifade edilmesidir. Modelleme bir yerde problemin laboratuvar ortamına aktarılması gibi düşünülebilir. Yönetim bilimi, yöneylem araştırması ve karar modellerine özgü yaklaşımlardan yararlanılır. Model, gerçeği temsil eden çözümlerin etkin bir şekilde türetilmesine yardımcı olur.
- Çözüm ve Seçim: Modelden elde edilen çözümlerin değerlendirilmesi aşamasıdır. Olurlu eylem seçenekleri arasından en iyi veya yeteri kadar iyi bir çözüm belirlenir.
- Uygulama: Çözümün uygulamaya dönüştürülmesi aşamasıdır. Bu aşamalardan ilk üçü yönetsel karar vermenin adımları iken, dördüncüsü eklendiğinde yönetsel bir problemi çözmeyi ifade eder. Karar verme sürecinin aşamalarının izlenmesinde gösterilen dikkat, titizlik ve nesnellik bir kararın doğru verildiğini gösterir. Sonuçta bir başarısızlık olması kararın yanlış bir seçim yapıldığı anlamına gelmeyebilir; çünkü bir karar kontrol edilebilen ve edilemeyen bileşenlerden oluşur. İyi sonuçlanmış bir karar, kararın doğru verildiği anlamına gelmez.
Karar Destek Sisteminin Tanımı, Bileşenleri ve Yararları
Yönetsel bir karar vermek durumunda kalan yönetici veya karar vericiler, öncelikle kendi bilişsel (cognitive) kapasiteleri (zekâ, aldığı eğitim, sahip olduğu deneyim ve birikim yanı sıra sezgileri ve sağduyusu) içinde konuyu değerlendirirler. Karar problemlerinin güç, karmaşık, kapsamlı veya eşsiz olabilmeleri, bunların çözümünden sorumlu yöneticilerin bilişsel sınırlarının ötesine geçmelerini gerektirir. Yöneticileri, bilişsel sınırlarının ötesine geçirecek yollardan ikisi şunlardır:
- Uygun karar yöntemlerini kullanmak,
- Bilgisayar ve bilgi teknolojilerinin sunduğu olanaklardan yararlanmak.
Karar destek sistemleri, şemsiye bir terimdir. Bir kararın kalitesini arttırmak üzere geliştirilmiş, bir karara veya karar vericiye ve onun beklentilerine göre yapılandırılmış bilgi sistemlerini ifade etmek için kullanılır. Bu yüzden evrensel bir ortak tanımından söz edilemez. KDS’leri, ilk tanımlarda yarı-yapılandırılmış veya yapılandırılmamış problemlerde karar vericilerin yönetsel kararlarını desteklemeye yönelik herhangi bir bilgi sistemi olarak ifade edilmiştir. Nitekim, KDS karar vericilerin karar verme kapasitelerini geliştirmek ve genişletmek için kullanacakları tamamlayıcılar olup, karar vericilerin yerini tutmaları beklenemez. KDS’ye konu olacak kararların yargı gerektirmesi veya algoritmalar ve yöntemlerle tümüyle çözülemiyor olması gerekir. Bazı kaynaklara göre KDS bir bilgi sistemi olarak aşağıdaki özelliklere sahiptir (Turban, 2007):
- Bilgisayar-tabanlıdır,
- Çevrimiçi ve karşılıklı etkileşimlidir,
- Grafiksel ve görsel çıktı yeteneği vardır,
- Web sunucusu ve web tarayıcısı desteklidir.
Bu kitap kapsamında bir karar destek sistemi aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır:
- Bir karar sürecinde yer alan modelleri kuran ve/veya çözen,
- Bu modellerde kullanılacak veri, bilgi, parametre ve göstergeleri, eğer var ise, veri ambarı, veri marketi ve veri tabanlarından bulup çıkaran,
- İç ve dış bilgi kaynaklarında olmayan bilgileri ise işletme analitiğinden yararlanarak kendi hesaplayan,
- Karar vericinin bilişsel kapasitesi ile yönetim biliminin ve yöneylem araştırmasının yöntem, model ve algoritmalarını, karar ve fayda kuramı ile bir arada değerlendirmesine olanak veren,
- Kararın kalitesine katkıda bulunmak amacıyla tasarlanmış bir bilgi sistemidir.
İmalat ve üretim sektörlerinin yerini servis ve yöntem bilgisi-odaklı sektörlere bırakmakta olduğu endüstrisonrası dönemin bazı özellikleri karar destek sistemlerinin önemini arttırmaktadır. Bunlar:
- Azaltılmış hiyerarşik derinlik,
- Dağıtık karar verme,
- Yöntem bilgisi gerektiren işlerdeki artış.
Azaltılmış hiyerarşik derinlik, problemle yöneticiler arasındaki mesafeyi kısaltarak daha etkin ve çevik çözümlerin önünü açmıştır. Dağıtık karar verebilme, hiyerarşik derinliğin azaltılabilmesi için kazanılması gereken bir kurumsal özelliktir. Problemin kaynağına en yakın kişilerin karar süreçlerine katkı yapabilmesine olanak sağlar. Yöntem bilgisi gerektiren işlerdeki artış ise yönetsel yetileri gelişmiş beyaz yakalı personelin ağırlıkta olacağı iş ortamlarına işaret etmektedir. Bilgi çağının bu üç özelliği, karar vermenin yaygınlaşacağı ve KDS’lerinin karar vericilerin ve karar süreçlerinin vazgeçilmez bir yardım aracı olacağına işaret etmektedir. KDS’leri karar vericilerin bilgi işleme ve saklamasındaki bilişsel (cognitive) sınırlarının üstesinden gelmede karar vericilere yardımcı olabilir.
Karar Destek Sistemlerinin Özellik ve Yetenekleri
Karar destek sistemleri, yönetim bilimi ve karar kuramı ile bilgi teknolojilerini buluşturan özel amaçlı bir bilgi sistemidir. KDS’leri, karar verici ve yöneticilerin bilgi gereksinimini gidermeyi vazgeçilemez ve birincil bir tasarım ve geliştirme amacı olarak benimsemiş olan bilgi sistemleridir. Ancak, diğer bilgi sistemlerinden farklı olarak KDS’ler, karar vericilerin karar verme sürecine yönelik tüm beklentilerini her yönüyle ön planda tutarlar. Bu yönüyle bilgi teknolojileri ve bilgisayar bilimlerinden çok; yönetim bilimine, yöneylem araştırmasına ve karar kuramına yakındır. İşlevi çok net tanımlıdır: Karar sürecinde karar vericiyi desteklemek. Karar vericinin yerine karar vermesi beklenmemekle beraber, tam da bunu gerçekleştiren karar destek sistemleri ile de karşılaşılabilir.
Karar Destek Sistemlerinin Bileşenleri ve Mimarisi
Karar destek sistemlerinin genel olarak 5 bileşeni vardır:
- Karar verici
- Model yönetimi modülü
- Veri yönetimi modülü
- Diyalog yönetimi modülü
- Yöntem bilgisi yönetimi modülü.
Karar Verici
Karar verici, KDS’nin en önemli bileşeni ve problemin gerçek sahibidir. Karar destek sistemini kendisi kullanabileceği gibi KDS’nin kullanımı konusunda uzmanlardan da yardım alabilir. Karar vericilerin problemleri ele alma ve değerlendirmedeki kendilerine özgü tarzlarına karar verici profili denir. Bir karar vericinin profili, onun bireysel ve yönetsel özelliklerinin toplamıdır. Karar destek sisteminin tasarım ve geliştirilmesinde karar probleminin ne olduğu kadar karar vericinin profili de göz önüne alınmalıdır. Her karar vericinin karar desteğinden anladığı ve beklediği katkılar benzerlik ve farklılıklar içerebilir. Bu bağlamda karar vericilerin profilinden bahsetmek gerekir. Karar vericilerin bir kısmı belirsizlikten rahatsız olurken, diğer bir kısmı belirsizlikleri fırsatların kaynağı olarak görebilir. Yapılandırılmış ve yapılandırılmamış problemlerle çalışmaktan hoşlanan yöneticilerin taşıdığı özellikler farklıdır. Bazı karar vericiler, analiz yapmaktan, veri kullanmaktan hoşlanırken, diğer bazı yöneticiler analiz yerine toplantılar ve görüşmelerle karar vermeye yatkın olabilirler. Kararlarında insancıl değerlere önem veren karar vericilerin yanında, daha katı ve kuralcı olan yöneticiler de olacaktır. Kısacası karar verici, önceden belirlenmiş standart özelliklere sahip biri değildir. Her karar verici profilinin çok başarılı olabileceği yönetsel alanlar vardır. Önemli olan ilgili yönetim pozisyonuna uygun olan karar verici profilinin doğru belirlenmesidir. Karar vericilerin yönetsel özellikleri itibariyle sınıflamasını yapan çok çalışma vardır. KDS açısından asıl yapılması gereken, ilgili karar vericinin beklentilerini doğrudan alarak bir sistem ortaya koymaktır.
Model Yönetimi Modülü
yi bir karar verici ele alacağı probleme uygun karar araçlarını, modelleri, algoritmaları, yönetim bilimi ve yöneylem araştırması yöntemlerini ve gerekli işletme analitiği araçlarını belirleyebilmelidir. Bir KDS’de analitik, benzetim ve optimizasyon araçlarından karar vericiyi yararlandırma işlevini model yönetim modülü yürütür. Karar vericinin kararın kalitesine katkısı öncelikle kullanacağı KDS’nin model yönetim modülünün tasarımında yaptığı tercihleriyle orantılı olacaktır. Genel anlamda model; gerçeğin basitleştirilmiş, önemsiz veya gereksiz olduğu düşünülen uzantılarından soyutlanmış olmasına karşın gerçeği yansıtma ve ifade etme yeteneğini kaybetmemiş bir gösterimdir.
Veri Yönetimi Modülü
Veri yönetimi modülü, KDS’nin model ve algoritmalarında kullanacağı verileri elde etme ve hesaplama işlevlerini yerine getirmektedir. Bilgi altyapısı gelişmiş işletmelerde KDS’leri zengin bir veri ortamına sahiptirler. Bir KDS’nin veri yönetimi modülü aşağıdaki bileşenlerden oluşur:
- KDS veri tabanı
- KDS veri tabanı yönetim sistemi
- KDS veri dizini
- KDS sorgulama bileşeni
KDS veri tabanı; karar problemine yönelik bilgilerin tutulduğu bir veri tabanıdır. Şirket-içi kaynaklar kadar, ekonomik ve sektörel diğer bilgileri ve ayrıca karar vericinin kişisel veri ve bilgilerini de içerir.
KDS veri tabanı yönetim sistemi; KDS’nin model ve analiz araçlarında kullanacağı veri ve bilgilerin yönetiminden sorumludur. Bilgi altyapısı tamamlanmış işletmelerde veri kaynağı özellikle veri ambarı ve veri marketleridir.
KDS veri dizini; veri tabanındaki tüm verilerin bir kataloğudur. Verilerin tanımları, verilerin kaynağı, mevcudiyeti ve anlamını içerir.
KDS sorgu bileşeni; veriler üzerinde analiz ve tarama yapmak, biçimsel olmayan veya veri madenciliği gibi keşfetmeye yönelik çalışma yapan karar vericiler ve özellikle veri merkezli KDS’ler için oldukça önemlidir. Veri ambarına sahip işletmelerde veri marketlerinin varlığı, sorguların etkinliğini arttırmıştır. KDS’lerin veri yönetimi modülü, işletme analitiği yaklaşımları ile yeni, farklı ve önemli bir boyut kazanmıştır.
Diyalog Yönetimi Modülü
Diyalog yönetimi modülü (DYM) veya kullanıcı ara yüzü modülü (KAM), KDS’lerin karar vericiden sonra en önemli bileşenidir. Karar vericinin KDS ile tüm diyalog ve iletişimlerinin tasarım ve geliştirilmesinden sorumludur. Bir diyalog-yönetim sisteminin, insan makine etkileşimi ve kullanıcı deneyimi tasarımının ilkelerinden yararlanılarak, karar vericinin teknolojik ayrıntılardan uzak, problem üzerinde düşünme, analiz, öğrenme ve nihayetinde karara odaklanma gücü ve esnekliği sağlaması arzu edilir. Kullanıcının model ve veri yönetim modülleriyle etkileşimini DYM bileşenleri sağlar. Standart diyalog bileşenlerinden (aç-seç menüler, komut düğmeleri, liste kutuları vb.) konuşma tanıma ve işleme destekli bileşenlere kadar bilgisayar ve yazılım teknolojisinin sunduğu tüm olanaklar DYM tasarımında değerlendirilir. Eylem dili (action language), karar vericinin KDS’yi kullanabilmesi için kendisine sunulan olanakların bütünüdür. Kullanıcılar, DYM’nin eylem dili (action language) aracılığı ile bilgisayarla etkileşimde bulunurlar. Örneğin, bir açseç menüsünden bir bileşene tıklamak gibi. Sunum dili (presentation language) KDS’nin karar vericiye döndürdüğü mesaj, bilgi ve benzeri diyalog bileşenlerini ifade eder. Karar vericinin görmesi istenen bir raporu ekranda görüntülemek gibi. Bir DYM tasarlanırken ekran görünümlerinin tasarımı, insan-makine iletişiminin içeriği ve sırası, renklerin ve sembollerin kullanımı, bilgi yoğunluğu, bilgi sunum formatı, girdi çıktı araçlarının seçimleri dikkat edilmesi gereken bazı hususlardır. Standart ve açılır menüler ve alt bileşenleri, komut dilleri, soru-cevaplar, form ile etkileşim, doğal diller yanı sıra nesne ve ekran manipülasyonu DYM tasarımında ilk akla gelen ara yüz bileşenleridir.
Yöntem Bilgisi Yönetimi Modülü
Yöntem bilgisi (knowledge) bir problem karşısında karar vericinin izleyeceği yolu, benimseyeceği yaklaşım ve analizleri, çözümde yararlanmayı istediği algoritmaların ne zaman, hangi koşullarda kullanılacağı bilgilerini içerir. Çoğu KDS’de karar vericinin model, algoritma ve çözüme yönelik tercihleri tasarım aşamasında belirlenir. KDS farklı koşullarda, değişik senaryo ve parametreler için modeli ve algoritmalarını karar verici ile etkileşimli olarak kullanarak gerekli analiz ve bilgileri sunar. Karar vericinin etkileşiminin öngörülebilmesi veya standart olması halinde hangi modelin, hangi senaryonun hangi koşullarda hangi parametrelerle çalıştırılacağı kararını karar verici yerine KDS verebilir. Karar sürecindeki bazı adımları ve işlemleri karar verici yerine yapılmasını sağlayan ve genellikle kural tabanlı bilgilerin yönetildiği KDS bileşenine yöntem bilgisi yönetimi modülü (YYM) denir. YYM karar vericinin beklentileri üzerine veya otomatik takip ve uyarı özelliğinin tetiklemesi üzerine, karara yönelik analiz ve çözümleme adımlarını KDS’nin diğer bileşenlerinden yararlanarak yürürlüğe koyabilir. Model yönetim modülündeki modelleri ve algoritmaları, veri yönetim modülünü kullanarak güncel ve duruma uygun bilgilerle bütünleştirerek çözüm ve raporlama işlevlerini kısmen veya tamamen yerine getirebilir. Böylece karar vericiye karar sürecinde zaman kazandırabilir. Ancak bu sürecin tamamının otomatikleştirilmesine izin verecek kadar yapılandırılması beklenmez. Bunun mümkün olduğu durumlar da vardır. Bu tür karar destek sistemleri uzman sistem veya otomatik karar sistemi olarak adlandırılır.
Karar Destek Sistemlerinin Sınıflandırılması
Burada iki sınıflama üzerinde durulacaktır. Bunlardan ilki Bilgi Sistemleri Derneği’nin Karar Destek Sistemleri Özel İlgi Grubu’nun (AIS-SIGDSS) sınıflamasıdır.
İletişim-yönelimli ve grup KDS: Grup çalışmaları için gerekli işbirliği ve iletişim teknolojilerini sunan sistemlerdir. Toplantılar, ürün tasarımı amaçlı işbirlikleri, tedarik zinciri yönetimi, yöntem bilgisi yönetimi uygulamaları gibi kurumsal dayanışmayı destekleyen KDS’ler bu gruba girerler.
Veri-yönelimli KDS: Veri-yönelimli bir KDS bir karar vericiye bilgi sunmak üzere veri ve bilgi işleme özelliklerine sahiptir. OLAP ve veri-madenciliği yazılımları bu tür KDS’lerinin içinde değerlendirilir. Matematiksel modellerin kullanımı çok azdır. Güçlü raporlama ve sorgu yetenekleri vardır.
Belge-yönelimli KDS: Yöntem bilgisi kodlama, analiz, arama ve erişimine yöneliktir. Metin belgelerini işleyen tüm KDS’ler ve çoğu yöntem bilgisi yönetim sistemleri (knowledge management systems) bu kategoridedir.
Yöntem bilgisi-yönelimli KDS, Veri Madenciliği ve Uzman Sistemler: Bu KDS’ler yöntem bilgisi teknolojilerinin spesifik karar destek gereksinimlerine uygulanmasını içerirler. Esasen, tüm yapay-zekâ içeren KDS’ler bu kategoridedirler. Otomatik karar sistemleri, yapay sinir ağları ve uzman sistemlerin ait olduğu kategori budur. Büyük veri ile ilgi çekmeye devam eden veri madenciliği çalışmaları da bu KDS türü içinde değerlendirilmiştir.
Model-yönelimli KDS: Bu KDS’ler bir veya daha fazla, genellikle büyük ve karmaşık optimizasyon ve benzetim modellerinin kurulması, çözülmesi, duyarlılık analizi ve senaryo analizlerini içerir. Büyük ölçekli karar modellerinin kurulması, çözümlenmesi ve sonuçlarının görselleştirilmesi dahi KDS için önemli bir gerekçe ve karar vericiler için önemli bir katkıdır.
Veri İşlemeden Karar Destek Sistemlerine Geçiş
1950’lerin ortalarından itibaren büyük şirketler maaş bordro işlemleri gibi tekrarlı işler için bilgisayarları kullanmışlardır. Bu tarz kullanıma önceleri elektronik veri işleme (electronic data processing), daha sonra kısaca veri işleme (data processing) adı verilmiştir. Veri işlemenin işletmelerin günlük faaliyetlerinin içinde yer alarak, işin ve işletmeciliğin bir parçası olması ile veri işleme için kayıt işleme (transaction processing) terimi kullanılmaya başlanmıştır.
Ofis Otomasyon Sistemleri: Ofis ortamında işlenen her türlü bilginin elektronik sistemlerde etkin ve etkili kullanımını sağlayan sistemlerdir.
Üst Yönetim Bilgi Sistemleri: KDS’lerin bugün olduğu düzeye gelmesinde üst düzey yöneticilerin bilgi kullanımına yönelik alışkanlık, beklenti ve örüntüleri önemli ve öncü bir yer tutmaktadır.
Kişisel Bilgi Sistemleri: Özellikle bilgi teknolojilerine hâkim yöneticiler kendi kişisel verimlilik ve başarımlarını arttırmak için kendi bilgi sistemlerini oluşturma yoluna gitmektedirler. Burada başarım, karar vermeyi de içerebilmektedir. Bu amaca yönelik kişisel bilgi sistemleri de bir karar destek sistemidir.
Uzman Sistemler: İnsanın akıl yürütmesine uygun kuralları, geçerli durum bilgileri ile işleme ve yorumlama yeteneğine sahip bilgi sistemleri olup, karar vericinin kararını yönlendirme veya bazı karar aşamalarını yerine getirmeyi sağlayabilirler. Bu yönüyle uzman sistemler özel bir karar destek sistemidirler.
Yönetim bilişim sistemleri Durum-Nedir (what-is) sorularını yanıtlayan bilgiler türetirken, karar destek sistemleri Olsa-Ne-Olur (what-if) sorularını yanıtlayan bilgi sistemleridir.
Karar problemleri ait oldukları sosyal, ekonomik, sektörel ve örgütsel ortamı yansıtan özellikleri sebebiyle birbirlerinden farklılıklar gösterirler. Ayrıca her karar vericinin, kendi kültürü, eğitimi, deneyimi, birikimi, değerleri, sezgileri, bilişsel yeti ve algılarını içeren bir karar verme profili vardır. Karar vericilerin, ortak paydaları sınırlı, birbirinden farklı özelliklerdeki problemleri çözerken gereksinim duyacağı veri, bilgi ve analizlerin, veri ekonomisi ve standartlaşmayı ön plana çıkaran ilkeler ile inşa edilmiş bilgi sistemleri ile elde etmeleri düşünülemez. Bu ancak karar destek sistemleri (decision support systems) olarak adlandırılan, karar verme sürecinde, karar vericilerin karara özel veri, bilgi ve analiz gereksinimlerini birincil tasarım ilkesi olarak benimsemiş bilgi sistemleri ile mümkün olabilir.
Giriş
İşletmeler, amaç gözeten paydaşlıklardır. Kuruluş amaçları doğrultusunda, hedefler, tanımlar ve işletmenin sahip olduğu varlıkları hedeflere erişme yolunda değerlendirir ve yönlendirirler. Bu bağlamda amaç, işletme faaliyetlerine yön çizerken (kar enbüyüklemek, maliyet enküçüklemek gibi), hedef bu yönde bir planlama dönemi içinde varılmak istenen bir noktaya karşı gelir. İşletmelerin içinde bulundukları sürekli değişen rekabet koşulları, karmaşıklaşan yönetsel problemler, değişikliklere hızlı yanıt verebilme ve yenilikçi yaklaşımlara duyulan arzu, karar vericiler ve karar süreçleri üzerindeki baskıyı arttırmaktadır. Küreselleşme, tüketici beklentileri ve yasal düzenlemelerin etkileri de düşünüldüğünde hissedilen baskılar aynı zamanda ve aynı oranda fırsatlara da zemin hazırlamaktadır. Sahip olduğu yönetici ve karar vericilerinin rasyonel ve bilimsel karar verebilme yeteneklerini, karar yöntemleri ve karar teknolojileri ile buluşturabilen işletmelerin sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğüne sahip olacakları açıktır. Yanı sıra, endüstri devrimi sonrası ortaya çıkmaya başlayan azaltılmış hiyerarşik derinlik ve dağıtık karar verme zorunluluğu ve olanağı, yaratılmak istenen üstün işletme yeteneğinin ancak bireysel karar verme süreçlerinin doğru desteklenmesi ile işletme başarısına ve iş fırsatlarına dönüşeceğini göstermektedir. Artan küresel rekabet karşısında, işletmelerin başvurabileceği bir dizi kurumsal çözüm arasından ilk akla gelenler olarak aşağıdakiler sayılabilir:
- Stratejik planlama kullanma,
- Yeni ve yenilikçi iş modelleri kullanma,
- İş süreçlerini yeniden yapılandırma,
- İşletmeler arası dayanışmalara katılma,
- Şirket bilgi sistemlerini geliştirme,
- Ortaklık ilişkileri geliştirme,
- Yenileme ve yaratıcılığı yüreklendirme,
- Müşteri hizmet ve ilişkilerini geliştirme,
- Elektronik ticarete geçme,
- Sipariş ve isteme göre üretim ve hizmet,
- İletişim, veri erişimi ve işbirliği için yeni IT kullanımı,
- Rakiplerin planlarına çevik karşılık verme (fiyat, promosyon, yeni ürün ve servisler),
- Beyaz yakalılara yönelik otomasyon,
- Bazı kararları, özellikle müşteri tarafındakileri, otomasyona dönüştürme,
- Karar vermeyi geliştirme.
Belirtilen çözüm önerilerinin birçoğu doğrudan veya dolaylı olarak işletmenin bilinçli karar verebilme konusunda geldiği düzeyle ilişkilidir. Bu kurumsal çözümlerin yaşama geçirilmesinde işletmelerin de en azından tepkisel (reactive), mümkünse ilk fırsatta ve olabildiğince öngörüsel (anticipative) ve ön-hazırlıklı (proactive) karar yapılanmaları içinde olmaları önerilir. Günümüz dünyasında, yöneticilerin sezgileri çok kıymetli olmakla beraber bir işletmeyi başarıya götürmek için yeterli değildir.
Yönetsel Karar Süreci
Yönetsel karar verme, seçenekler arasından birinin bilinçli ve akılcı olarak seçilmesidir. Her işletme kuruluş amaçlarına uygun hedeflere erişmek, paydaşlarının beklentilerini karşılamak ve/veya rekabet üstünlüğü sağlayacak bir takım fırsatları yakalamak ister. Bu beklentilerin gerçekleştirilmesi planlı veya plansız işletmenin faaliyet alanına yönelik eylemlerle gerçekleştirilebilir. Planlı veya plansız eylemlerin tamamı açık veya örtük olarak bir veya bir dizi karar problemine işaret eder. Karar (decision) en basit hali ile bir dizi eylem seçeneği arasından birinin tercihi iken, yönetsel karar bu seçimin bilinçli ve akılcı olarak yapılmasını öngürür. Akılcı karar, yönetsel amaçlar doğrultusunda seçeneklerin oluşturulmasını, anahtar başarım ölçütlerine (criteria) göre değerlendirilmesini ve her bir seçeneğin ölçülebilen bütünleşik faydalarından hareketle amaca en uygun olan seçeneğin belirlenmesini gerektirir. Bilinçli karar (informed decision) ise kararı, karar sürecini ve/ veya karar modelini etkileyebilecek veri ve bilgilere olabildiğince eksiksiz sahip olarak verilen karara işaret eder. Kurumsal amaçları gözeterek akılcı ve bilinçli karar verme yöneticilerde aranan özelliklerin başında gelir.
Yönetsel karar problemi süreci; problemin tanımlanması, modellenmesi, seçim ve uygulama olmak üzere dört aşamada incelenebilir:
- Problemin tanımlanması ve veri derleme: Bu aşama problemin fark edilmesi ve problem hakkında bilgi derleme aşamasıdır. Problemin varlığının tespiti, anlaşılması, mümkünse sınıflandırılması gibi analitik çalışmalara yer verilir. Problemin belirtileri ile gerçek problem ayrımı yapılmalıdır. Örneğin ara stokların fazlalığı, kendisi bir problem olabileceği gibi malzeme aktarma sisteminin başarısızlığının bir sonucu da olabilir.
- Tasarım, Analiz ve Modelleme: Problemin kontrol edilebilir değişkenlerinin ve kontrol dışı parametrelerinin belirlenmesi ve aralarındaki ilişkilerle yönetsel beklentileri ve eylem seçeneklerini temsil eden bir model ile ifade edilmesidir. Modelleme bir yerde problemin laboratuvar ortamına aktarılması gibi düşünülebilir. Yönetim bilimi, yöneylem araştırması ve karar modellerine özgü yaklaşımlardan yararlanılır. Model, gerçeği temsil eden çözümlerin etkin bir şekilde türetilmesine yardımcı olur.
- Çözüm ve Seçim: Modelden elde edilen çözümlerin değerlendirilmesi aşamasıdır. Olurlu eylem seçenekleri arasından en iyi veya yeteri kadar iyi bir çözüm belirlenir.
- Uygulama: Çözümün uygulamaya dönüştürülmesi aşamasıdır. Bu aşamalardan ilk üçü yönetsel karar vermenin adımları iken, dördüncüsü eklendiğinde yönetsel bir problemi çözmeyi ifade eder. Karar verme sürecinin aşamalarının izlenmesinde gösterilen dikkat, titizlik ve nesnellik bir kararın doğru verildiğini gösterir. Sonuçta bir başarısızlık olması kararın yanlış bir seçim yapıldığı anlamına gelmeyebilir; çünkü bir karar kontrol edilebilen ve edilemeyen bileşenlerden oluşur. İyi sonuçlanmış bir karar, kararın doğru verildiği anlamına gelmez.
Karar Destek Sisteminin Tanımı, Bileşenleri ve Yararları
Yönetsel bir karar vermek durumunda kalan yönetici veya karar vericiler, öncelikle kendi bilişsel (cognitive) kapasiteleri (zekâ, aldığı eğitim, sahip olduğu deneyim ve birikim yanı sıra sezgileri ve sağduyusu) içinde konuyu değerlendirirler. Karar problemlerinin güç, karmaşık, kapsamlı veya eşsiz olabilmeleri, bunların çözümünden sorumlu yöneticilerin bilişsel sınırlarının ötesine geçmelerini gerektirir. Yöneticileri, bilişsel sınırlarının ötesine geçirecek yollardan ikisi şunlardır:
- Uygun karar yöntemlerini kullanmak,
- Bilgisayar ve bilgi teknolojilerinin sunduğu olanaklardan yararlanmak.
Karar destek sistemleri, şemsiye bir terimdir. Bir kararın kalitesini arttırmak üzere geliştirilmiş, bir karara veya karar vericiye ve onun beklentilerine göre yapılandırılmış bilgi sistemlerini ifade etmek için kullanılır. Bu yüzden evrensel bir ortak tanımından söz edilemez. KDS’leri, ilk tanımlarda yarı-yapılandırılmış veya yapılandırılmamış problemlerde karar vericilerin yönetsel kararlarını desteklemeye yönelik herhangi bir bilgi sistemi olarak ifade edilmiştir. Nitekim, KDS karar vericilerin karar verme kapasitelerini geliştirmek ve genişletmek için kullanacakları tamamlayıcılar olup, karar vericilerin yerini tutmaları beklenemez. KDS’ye konu olacak kararların yargı gerektirmesi veya algoritmalar ve yöntemlerle tümüyle çözülemiyor olması gerekir. Bazı kaynaklara göre KDS bir bilgi sistemi olarak aşağıdaki özelliklere sahiptir (Turban, 2007):
- Bilgisayar-tabanlıdır,
- Çevrimiçi ve karşılıklı etkileşimlidir,
- Grafiksel ve görsel çıktı yeteneği vardır,
- Web sunucusu ve web tarayıcısı desteklidir.
Bu kitap kapsamında bir karar destek sistemi aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır:
- Bir karar sürecinde yer alan modelleri kuran ve/veya çözen,
- Bu modellerde kullanılacak veri, bilgi, parametre ve göstergeleri, eğer var ise, veri ambarı, veri marketi ve veri tabanlarından bulup çıkaran,
- İç ve dış bilgi kaynaklarında olmayan bilgileri ise işletme analitiğinden yararlanarak kendi hesaplayan,
- Karar vericinin bilişsel kapasitesi ile yönetim biliminin ve yöneylem araştırmasının yöntem, model ve algoritmalarını, karar ve fayda kuramı ile bir arada değerlendirmesine olanak veren,
- Kararın kalitesine katkıda bulunmak amacıyla tasarlanmış bir bilgi sistemidir.
İmalat ve üretim sektörlerinin yerini servis ve yöntem bilgisi-odaklı sektörlere bırakmakta olduğu endüstrisonrası dönemin bazı özellikleri karar destek sistemlerinin önemini arttırmaktadır. Bunlar:
- Azaltılmış hiyerarşik derinlik,
- Dağıtık karar verme,
- Yöntem bilgisi gerektiren işlerdeki artış.
Azaltılmış hiyerarşik derinlik, problemle yöneticiler arasındaki mesafeyi kısaltarak daha etkin ve çevik çözümlerin önünü açmıştır. Dağıtık karar verebilme, hiyerarşik derinliğin azaltılabilmesi için kazanılması gereken bir kurumsal özelliktir. Problemin kaynağına en yakın kişilerin karar süreçlerine katkı yapabilmesine olanak sağlar. Yöntem bilgisi gerektiren işlerdeki artış ise yönetsel yetileri gelişmiş beyaz yakalı personelin ağırlıkta olacağı iş ortamlarına işaret etmektedir. Bilgi çağının bu üç özelliği, karar vermenin yaygınlaşacağı ve KDS’lerinin karar vericilerin ve karar süreçlerinin vazgeçilmez bir yardım aracı olacağına işaret etmektedir. KDS’leri karar vericilerin bilgi işleme ve saklamasındaki bilişsel (cognitive) sınırlarının üstesinden gelmede karar vericilere yardımcı olabilir.
Karar Destek Sistemlerinin Özellik ve Yetenekleri
Karar destek sistemleri, yönetim bilimi ve karar kuramı ile bilgi teknolojilerini buluşturan özel amaçlı bir bilgi sistemidir. KDS’leri, karar verici ve yöneticilerin bilgi gereksinimini gidermeyi vazgeçilemez ve birincil bir tasarım ve geliştirme amacı olarak benimsemiş olan bilgi sistemleridir. Ancak, diğer bilgi sistemlerinden farklı olarak KDS’ler, karar vericilerin karar verme sürecine yönelik tüm beklentilerini her yönüyle ön planda tutarlar. Bu yönüyle bilgi teknolojileri ve bilgisayar bilimlerinden çok; yönetim bilimine, yöneylem araştırmasına ve karar kuramına yakındır. İşlevi çok net tanımlıdır: Karar sürecinde karar vericiyi desteklemek. Karar vericinin yerine karar vermesi beklenmemekle beraber, tam da bunu gerçekleştiren karar destek sistemleri ile de karşılaşılabilir.
Karar Destek Sistemlerinin Bileşenleri ve Mimarisi
Karar destek sistemlerinin genel olarak 5 bileşeni vardır:
- Karar verici
- Model yönetimi modülü
- Veri yönetimi modülü
- Diyalog yönetimi modülü
- Yöntem bilgisi yönetimi modülü.
Karar Verici
Karar verici, KDS’nin en önemli bileşeni ve problemin gerçek sahibidir. Karar destek sistemini kendisi kullanabileceği gibi KDS’nin kullanımı konusunda uzmanlardan da yardım alabilir. Karar vericilerin problemleri ele alma ve değerlendirmedeki kendilerine özgü tarzlarına karar verici profili denir. Bir karar vericinin profili, onun bireysel ve yönetsel özelliklerinin toplamıdır. Karar destek sisteminin tasarım ve geliştirilmesinde karar probleminin ne olduğu kadar karar vericinin profili de göz önüne alınmalıdır. Her karar vericinin karar desteğinden anladığı ve beklediği katkılar benzerlik ve farklılıklar içerebilir. Bu bağlamda karar vericilerin profilinden bahsetmek gerekir. Karar vericilerin bir kısmı belirsizlikten rahatsız olurken, diğer bir kısmı belirsizlikleri fırsatların kaynağı olarak görebilir. Yapılandırılmış ve yapılandırılmamış problemlerle çalışmaktan hoşlanan yöneticilerin taşıdığı özellikler farklıdır. Bazı karar vericiler, analiz yapmaktan, veri kullanmaktan hoşlanırken, diğer bazı yöneticiler analiz yerine toplantılar ve görüşmelerle karar vermeye yatkın olabilirler. Kararlarında insancıl değerlere önem veren karar vericilerin yanında, daha katı ve kuralcı olan yöneticiler de olacaktır. Kısacası karar verici, önceden belirlenmiş standart özelliklere sahip biri değildir. Her karar verici profilinin çok başarılı olabileceği yönetsel alanlar vardır. Önemli olan ilgili yönetim pozisyonuna uygun olan karar verici profilinin doğru belirlenmesidir. Karar vericilerin yönetsel özellikleri itibariyle sınıflamasını yapan çok çalışma vardır. KDS açısından asıl yapılması gereken, ilgili karar vericinin beklentilerini doğrudan alarak bir sistem ortaya koymaktır.
Model Yönetimi Modülü
yi bir karar verici ele alacağı probleme uygun karar araçlarını, modelleri, algoritmaları, yönetim bilimi ve yöneylem araştırması yöntemlerini ve gerekli işletme analitiği araçlarını belirleyebilmelidir. Bir KDS’de analitik, benzetim ve optimizasyon araçlarından karar vericiyi yararlandırma işlevini model yönetim modülü yürütür. Karar vericinin kararın kalitesine katkısı öncelikle kullanacağı KDS’nin model yönetim modülünün tasarımında yaptığı tercihleriyle orantılı olacaktır. Genel anlamda model; gerçeğin basitleştirilmiş, önemsiz veya gereksiz olduğu düşünülen uzantılarından soyutlanmış olmasına karşın gerçeği yansıtma ve ifade etme yeteneğini kaybetmemiş bir gösterimdir.
Veri Yönetimi Modülü
Veri yönetimi modülü, KDS’nin model ve algoritmalarında kullanacağı verileri elde etme ve hesaplama işlevlerini yerine getirmektedir. Bilgi altyapısı gelişmiş işletmelerde KDS’leri zengin bir veri ortamına sahiptirler. Bir KDS’nin veri yönetimi modülü aşağıdaki bileşenlerden oluşur:
- KDS veri tabanı
- KDS veri tabanı yönetim sistemi
- KDS veri dizini
- KDS sorgulama bileşeni
KDS veri tabanı; karar problemine yönelik bilgilerin tutulduğu bir veri tabanıdır. Şirket-içi kaynaklar kadar, ekonomik ve sektörel diğer bilgileri ve ayrıca karar vericinin kişisel veri ve bilgilerini de içerir.
KDS veri tabanı yönetim sistemi; KDS’nin model ve analiz araçlarında kullanacağı veri ve bilgilerin yönetiminden sorumludur. Bilgi altyapısı tamamlanmış işletmelerde veri kaynağı özellikle veri ambarı ve veri marketleridir.
KDS veri dizini; veri tabanındaki tüm verilerin bir kataloğudur. Verilerin tanımları, verilerin kaynağı, mevcudiyeti ve anlamını içerir.
KDS sorgu bileşeni; veriler üzerinde analiz ve tarama yapmak, biçimsel olmayan veya veri madenciliği gibi keşfetmeye yönelik çalışma yapan karar vericiler ve özellikle veri merkezli KDS’ler için oldukça önemlidir. Veri ambarına sahip işletmelerde veri marketlerinin varlığı, sorguların etkinliğini arttırmıştır. KDS’lerin veri yönetimi modülü, işletme analitiği yaklaşımları ile yeni, farklı ve önemli bir boyut kazanmıştır.
Diyalog Yönetimi Modülü
Diyalog yönetimi modülü (DYM) veya kullanıcı ara yüzü modülü (KAM), KDS’lerin karar vericiden sonra en önemli bileşenidir. Karar vericinin KDS ile tüm diyalog ve iletişimlerinin tasarım ve geliştirilmesinden sorumludur. Bir diyalog-yönetim sisteminin, insan makine etkileşimi ve kullanıcı deneyimi tasarımının ilkelerinden yararlanılarak, karar vericinin teknolojik ayrıntılardan uzak, problem üzerinde düşünme, analiz, öğrenme ve nihayetinde karara odaklanma gücü ve esnekliği sağlaması arzu edilir. Kullanıcının model ve veri yönetim modülleriyle etkileşimini DYM bileşenleri sağlar. Standart diyalog bileşenlerinden (aç-seç menüler, komut düğmeleri, liste kutuları vb.) konuşma tanıma ve işleme destekli bileşenlere kadar bilgisayar ve yazılım teknolojisinin sunduğu tüm olanaklar DYM tasarımında değerlendirilir. Eylem dili (action language), karar vericinin KDS’yi kullanabilmesi için kendisine sunulan olanakların bütünüdür. Kullanıcılar, DYM’nin eylem dili (action language) aracılığı ile bilgisayarla etkileşimde bulunurlar. Örneğin, bir açseç menüsünden bir bileşene tıklamak gibi. Sunum dili (presentation language) KDS’nin karar vericiye döndürdüğü mesaj, bilgi ve benzeri diyalog bileşenlerini ifade eder. Karar vericinin görmesi istenen bir raporu ekranda görüntülemek gibi. Bir DYM tasarlanırken ekran görünümlerinin tasarımı, insan-makine iletişiminin içeriği ve sırası, renklerin ve sembollerin kullanımı, bilgi yoğunluğu, bilgi sunum formatı, girdi çıktı araçlarının seçimleri dikkat edilmesi gereken bazı hususlardır. Standart ve açılır menüler ve alt bileşenleri, komut dilleri, soru-cevaplar, form ile etkileşim, doğal diller yanı sıra nesne ve ekran manipülasyonu DYM tasarımında ilk akla gelen ara yüz bileşenleridir.
Yöntem Bilgisi Yönetimi Modülü
Yöntem bilgisi (knowledge) bir problem karşısında karar vericinin izleyeceği yolu, benimseyeceği yaklaşım ve analizleri, çözümde yararlanmayı istediği algoritmaların ne zaman, hangi koşullarda kullanılacağı bilgilerini içerir. Çoğu KDS’de karar vericinin model, algoritma ve çözüme yönelik tercihleri tasarım aşamasında belirlenir. KDS farklı koşullarda, değişik senaryo ve parametreler için modeli ve algoritmalarını karar verici ile etkileşimli olarak kullanarak gerekli analiz ve bilgileri sunar. Karar vericinin etkileşiminin öngörülebilmesi veya standart olması halinde hangi modelin, hangi senaryonun hangi koşullarda hangi parametrelerle çalıştırılacağı kararını karar verici yerine KDS verebilir. Karar sürecindeki bazı adımları ve işlemleri karar verici yerine yapılmasını sağlayan ve genellikle kural tabanlı bilgilerin yönetildiği KDS bileşenine yöntem bilgisi yönetimi modülü (YYM) denir. YYM karar vericinin beklentileri üzerine veya otomatik takip ve uyarı özelliğinin tetiklemesi üzerine, karara yönelik analiz ve çözümleme adımlarını KDS’nin diğer bileşenlerinden yararlanarak yürürlüğe koyabilir. Model yönetim modülündeki modelleri ve algoritmaları, veri yönetim modülünü kullanarak güncel ve duruma uygun bilgilerle bütünleştirerek çözüm ve raporlama işlevlerini kısmen veya tamamen yerine getirebilir. Böylece karar vericiye karar sürecinde zaman kazandırabilir. Ancak bu sürecin tamamının otomatikleştirilmesine izin verecek kadar yapılandırılması beklenmez. Bunun mümkün olduğu durumlar da vardır. Bu tür karar destek sistemleri uzman sistem veya otomatik karar sistemi olarak adlandırılır.
Karar Destek Sistemlerinin Sınıflandırılması
Burada iki sınıflama üzerinde durulacaktır. Bunlardan ilki Bilgi Sistemleri Derneği’nin Karar Destek Sistemleri Özel İlgi Grubu’nun (AIS-SIGDSS) sınıflamasıdır.
İletişim-yönelimli ve grup KDS: Grup çalışmaları için gerekli işbirliği ve iletişim teknolojilerini sunan sistemlerdir. Toplantılar, ürün tasarımı amaçlı işbirlikleri, tedarik zinciri yönetimi, yöntem bilgisi yönetimi uygulamaları gibi kurumsal dayanışmayı destekleyen KDS’ler bu gruba girerler.
Veri-yönelimli KDS: Veri-yönelimli bir KDS bir karar vericiye bilgi sunmak üzere veri ve bilgi işleme özelliklerine sahiptir. OLAP ve veri-madenciliği yazılımları bu tür KDS’lerinin içinde değerlendirilir. Matematiksel modellerin kullanımı çok azdır. Güçlü raporlama ve sorgu yetenekleri vardır.
Belge-yönelimli KDS: Yöntem bilgisi kodlama, analiz, arama ve erişimine yöneliktir. Metin belgelerini işleyen tüm KDS’ler ve çoğu yöntem bilgisi yönetim sistemleri (knowledge management systems) bu kategoridedir.
Yöntem bilgisi-yönelimli KDS, Veri Madenciliği ve Uzman Sistemler: Bu KDS’ler yöntem bilgisi teknolojilerinin spesifik karar destek gereksinimlerine uygulanmasını içerirler. Esasen, tüm yapay-zekâ içeren KDS’ler bu kategoridedirler. Otomatik karar sistemleri, yapay sinir ağları ve uzman sistemlerin ait olduğu kategori budur. Büyük veri ile ilgi çekmeye devam eden veri madenciliği çalışmaları da bu KDS türü içinde değerlendirilmiştir.
Model-yönelimli KDS: Bu KDS’ler bir veya daha fazla, genellikle büyük ve karmaşık optimizasyon ve benzetim modellerinin kurulması, çözülmesi, duyarlılık analizi ve senaryo analizlerini içerir. Büyük ölçekli karar modellerinin kurulması, çözümlenmesi ve sonuçlarının görselleştirilmesi dahi KDS için önemli bir gerekçe ve karar vericiler için önemli bir katkıdır.
Veri İşlemeden Karar Destek Sistemlerine Geçiş
1950’lerin ortalarından itibaren büyük şirketler maaş bordro işlemleri gibi tekrarlı işler için bilgisayarları kullanmışlardır. Bu tarz kullanıma önceleri elektronik veri işleme (electronic data processing), daha sonra kısaca veri işleme (data processing) adı verilmiştir. Veri işlemenin işletmelerin günlük faaliyetlerinin içinde yer alarak, işin ve işletmeciliğin bir parçası olması ile veri işleme için kayıt işleme (transaction processing) terimi kullanılmaya başlanmıştır.
Ofis Otomasyon Sistemleri: Ofis ortamında işlenen her türlü bilginin elektronik sistemlerde etkin ve etkili kullanımını sağlayan sistemlerdir.
Üst Yönetim Bilgi Sistemleri: KDS’lerin bugün olduğu düzeye gelmesinde üst düzey yöneticilerin bilgi kullanımına yönelik alışkanlık, beklenti ve örüntüleri önemli ve öncü bir yer tutmaktadır.
Kişisel Bilgi Sistemleri: Özellikle bilgi teknolojilerine hâkim yöneticiler kendi kişisel verimlilik ve başarımlarını arttırmak için kendi bilgi sistemlerini oluşturma yoluna gitmektedirler. Burada başarım, karar vermeyi de içerebilmektedir. Bu amaca yönelik kişisel bilgi sistemleri de bir karar destek sistemidir.
Uzman Sistemler: İnsanın akıl yürütmesine uygun kuralları, geçerli durum bilgileri ile işleme ve yorumlama yeteneğine sahip bilgi sistemleri olup, karar vericinin kararını yönlendirme veya bazı karar aşamalarını yerine getirmeyi sağlayabilirler. Bu yönüyle uzman sistemler özel bir karar destek sistemidirler.
Yönetim bilişim sistemleri Durum-Nedir (what-is) sorularını yanıtlayan bilgiler türetirken, karar destek sistemleri Olsa-Ne-Olur (what-if) sorularını yanıtlayan bilgi sistemleridir.
Karar problemleri ait oldukları sosyal, ekonomik, sektörel ve örgütsel ortamı yansıtan özellikleri sebebiyle birbirlerinden farklılıklar gösterirler. Ayrıca her karar vericinin, kendi kültürü, eğitimi, deneyimi, birikimi, değerleri, sezgileri, bilişsel yeti ve algılarını içeren bir karar verme profili vardır. Karar vericilerin, ortak paydaları sınırlı, birbirinden farklı özelliklerdeki problemleri çözerken gereksinim duyacağı veri, bilgi ve analizlerin, veri ekonomisi ve standartlaşmayı ön plana çıkaran ilkeler ile inşa edilmiş bilgi sistemleri ile elde etmeleri düşünülemez. Bu ancak karar destek sistemleri (decision support systems) olarak adlandırılan, karar verme sürecinde, karar vericilerin karara özel veri, bilgi ve analiz gereksinimlerini birincil tasarım ilkesi olarak benimsemiş bilgi sistemleri ile mümkün olabilir.