Gelişimsel Yetersizliklerin Bakım ve Rehabilitasyonu Dersi 7. Ünite Özet
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Bakım Hizmetleri
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Gelişimsel Yetersizliklerin Bakım ve Rehabilitasyonu Dersi 7. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Bakım Hizmetleri
Giriş
Otizm, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda adı çok sık duyulan bir nöro-gelişimsel bozukluk ve özel eğitim kategorisidir.
Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireylerin iletişim alanında sahip oldukları yetersizlikleri onların ihtiyaçlarını, isteklerini ya da tercihlerini ifade edememelerine ve bunun bir sonucu olarak da etraflarındaki bireylerle iletişim kuramamalarına neden olmaktadır. OSB olan bireylerin iletişim alanında yaşadıkları sorunlar eğitsel kazanımlarına, sosyal yaşamlarına, kişiler arası ilişkilerine ve mesleki yaşamlarından elde edecekleri başarı düzeyine de etki etmektedir. Bu bireylerin bakımını destekleyecek uzmanların OSB’nin özellikleri, öğretim süreçleri ve hangi becerilerde desteklenmesi gerektiğine ilişkin bilgi ve beceri sahibi olması gereklidir.
Otizmin Tanımı ve Belirtileri ve OSB Olan Bireylerin Aileleri
Otizm Erken çocukluk döneminde ortaya çıkan, sözel ve sözel olmayan iletişim ve sosyal etkileşim becerilerinde sınırlılıklar ile birlikte takıntılı, yineleyici davranışlar ve ilgi alanlarında sınırlılık ile karakterize edilen bir yaygın gelişimsel bozukluktur. Otizm alanının tarihsel gelişimi, yaklaşık 70 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Ancak otizmle ilgili en yoğun gelişmeler 1980 sonrasında görülmektedir. OSB’nin tanılanmasında kullanılan ölçütler DSM-V’de ayrıntılı olarak betimlenmiştir.
DSM-5 e göre Otizm, Asperger Sendromu, Atipik Otizm ve Çocukluk Dezentegratif Bozukluğu alt kategorileri “Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) çatısı altında toplanmaktadır. Ayrıca, DSM-5 kılavuzunda otizm, (a) sınırlı/yinelenen ilgi ve davranış örüntüleri, (b) sosyal etkileşim ve iletişimde belirgin yetersizliklerle kendini iki boyutta gösteren nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak ifade edilmektedir. Ayrıca OSB olan bireylerin sosyo-duygusal ilişkiler ve iletişimsel becerilerinde yetersizliklere sahip oldukları vurgulanmaktadır.
Gelişimsel Dönemlerine Göre Otizm Spektrum Bozukluğu Belirtileri: NAC (National Autism Center) (2009)’un raporunda otizmin belirtileri aşağıdaki biçimde sıralanmışlardır.
Otizm spektrum bozukluğunun erken belirtileri:
- 6 ayı geçtiği hâlde başkalarına gülümsememek
- 12 ayı geçtiği hâlde agulamamak, parmakla bir şeyi işaret etmemek ya da ‘bay-bay’ gibi jestleri yapmamak
- 16 ayı geçtiği hâlde tek bir sözcük bile söylememek
- 24 ayı geçtiği hâlde iki sözcüklük basit cümlecikler kurmamak
- Hangi ayda olursa olsun gelişimde gerileme göstermek; örneğin, daha önce söylediği bazı sözleri söylememeye başlamak.
Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler:
- Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak
- Kendini diğer insanlardan soyutlamak
- Başkalarının mimiklerini taklit etmemek
- Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek
- Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak
- Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak
- Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek
- Bazı ses ve ışıklardan aşırı rahatsız olmak.
Okul öncesi dönemdeki özelliklere ek olarak okul döneminde gözlenen özellikler:
- Sosyal oyunlara katılmamak
- Kendisinden daha küçük çocuklarla oynamayı yeğlemek
- Başka çocuklarla oynarken fazlaca patronluk yapmak
- Fazlaca didaktik ifadeler kullanmak
- Karşılıklı konuşma sürdürmekten çok tek taraflı konuşma özelliği göstermek
- Dinlemeye ya da çalışmaya yoğunlaşmakta zorlanmak
Tekrarlayıcı ve yineleyici davranışlar, OSB olan bireylerin ebeveynleri ile olan etkileşimlerini, öğrenme ve performansları ile sosyal ilişki geliştirmelerini engelleyebilecek düzeyde ortaya çıkabilmektedir.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerin Aileleri: OSB olan bireylerin normal gelişim gösteren çocuklara kıyasla belirgin bir fiziksel farklılıkları yoktur. Diğer yetersizlik türlerine göre otizmin aileler üzerinde daha ileri düzeyde etkileri olduğu bilinmektedir. Öte yandan, OSB olan bireylerde, kendini yaralayıcı davranışlar ve öfke nöbetleri gibi yüksek düzeyde duygusal ve davranışsal problemlerinin de gözlendiği bilinmektedir. OSB olan bireylerde gözlenen uygun olmayan bu davranışları yönetme ve başa çıkmada ailelerin stres yaşadığı bilinmektedir. Ayrıca problem davranışların aileler üzerindeki bir diğer etkisinin ise OSB olan bireylerin kardeşlerinin, problem davranışlardan olumsuz etkilenmeleri olduğu bilinmektedir. Aileler OSB olan çocukları hakkında endişe duymalarına ve buna bağlı yüksek düzeyde depresyon ve ruh sağlığı problemleri yaşamalarına neden olmaktadır.
OSB olan çocuğa sahip anne-babaların birçoğu çocuklarının eğitimi sürecine katılmak ister ancak uygun eğitim almadıkları sürece bunu nasıl yapacaklarını bilemeyebilirler. Ailelerin yeni durumlarına alışabilmeleri ve aileleri ve çocukları için uygun kararlar verebilmeleri ailelerin bilgilendirilmesine ve psikolojik olarak desteklenmelerine bağlıdır.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerin Eğitimleri
OSB olan bireylerin öğrendikleri becerileri farklı ortam, kişi veya nesnelere genellemede yaşadıkları zorluklar bilinen bir durumdur. OSB olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarının kendiliklerinden öğrendikleri pek çok beceri ya da davranışı öğrenebilmek için özel olarak yapılandırılmış programlara ve öğretim ortamlarına gereksinim duyarlar. OSB olan bireylerin öğretim sürecinin odaklandığı temel alanlar dil, iletişim ve öz bakım ve toplumsal beceri alanları olmaktadır. OSB olan bireylerde işlevsel becerilerin öğretimi programın odak noktasını oluşturmalıdır. Bu noktada sistematik öğretim önem taşımaktadır.
Sistematik Öğretim ve Otizm Spektrum Bozukluğu: OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır:
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler.
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar.
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri birleştirmede sorunları vardır.
Bilimsel Dayanaklı Uygulama: Bilimsel dayanaklı uygulama kısaca vadetmek, sonuçları gerçekten sağladığına ilişkin hakemli bilimsel dergilerde yayımlanmış, yeterli düzeyde deneysel araştırma bulgusuna sahip uygulama olarak tanımlanabilir. Amerika’daki OSB Ulusal Mesleki Gelişim Merkezi (NPDC, 2012) tarafından, ardından Ulusal Otizm Merkezi (NAC, 2009) tarafından yayımlanan raporlarda çeşitli OSB olan bireylerde kullanılan bilimsel dayanaklı uygulamalar belirlenmiştir.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Bakım Hizmetlerinin Kapsamı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı hizmet politikası incelendiğinde öncelikle “aile yanında bakım” temel alınarak kuruluş bakımı son aşamada ve zaruri durumlarda uygulanacak bakım modeline dönüşmüştür. Koruyucu önleyici hizmet modellerine ağırlık verilerek birey ve aileler kendi doğal ortamlarından koparılmadan desteklenmekte ve toplumsal hayattan soyutlanma riskleri en aza indirilmeye çalışılmaktadır. Mevzuata bakım hizmetlerinin kapsamı ile ilgili bakıldığında “Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik”in üçüncü bölümünde bakım hizmetlerinin kapsamına ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Bu bölümde özellikle bakım hizmetlerinin yetersizliği olan çocuğun bakımına yönelik olarak özellikle kişisel bakım hizmetlerini ve psiko-sosyal destek hizmetlerini kapsaması gerekliliği vurgulanmaktadır.
Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. Kişisel bakım hizmetleri; banyo yaptırılması, tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması, tırnaklarının kesilmesi, saçlarının taranması, dişlerinin temizlenmesi. Ayrıca yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi, el, yüz, ayak ve istenmeyen tüylerin temizliği, sakal tıraşının yapılması, elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması, çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir. OSB’li bireyin kendi bakımını sağlayabilmesi dolayısıyla, öz bakım becerilerini yerine getirebilmesi hem onun hem de onun bakımından sorumlu olanların yaşam kalitesini artırıp bağımlılıklarını azaltacaktır.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Öz Bakım Becerilerinin Öğretimini Etkileyen Durumlar: Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler, kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi pek çok nedenden dolayı öz bakım becerilerinin edinimi etkilenebilir. Otizmi olan bireylerde sosyal iletişimsel yetersizliklerin olması, duyusal uyaranlara verilen sıra dışı tepkiler bu becerilerin edinimini zorlaştırmaktadır. Ayrıca taklit becerilerinde yaşanan sorunlar ve sosyal pekiştireçlere olan ilgisizlik de OSB olan bireylerin öz bakım becerilerini öğrenme sürecini olumsuz etkilemektedir. Büyük kas ve küçük becerilerindeki yetersizlikler öz bakım becerilerinin edinimini etkileyebilir. OSB’li bireyde motor becerileri de oluşan bir eksiklik öz bakım becerisinin gelişimini de olumsuz biçimde etkileyecektir.
OSB’li bireylerde öz bakım becerilerini çalışmaya başlamadan önce tüm gelişim alanları ile ilgili doğrudan gözlenmesi ve bakım sağlayanlardan bilgi alınması oldukça önemdir. OSB’li birey ve bakım sağlayanlar için öncelikle planlama yapılırken öğretilmesi gereken becerilerin neler olduğu, zamanının büyük bir bölümünü geçirdiği ortamların özelliği, yeterliklerinin neler olduğu göz önünde bulundurulmalıdır .
Temel Öz Bakım Becerileri
Tuvalet Yapma Becerisi: Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması ön koşuldur. Bireyin öncelikle sabit bir boşaltım örüntüsüne sahip olup olmadığı belirlenmelidir. Bireye tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak iş kuruluk süresinin saptanmasıdır. Bunun için bir hafta on gün süreyle gündüz uyanık olduğu saatler içerisinde kayıt tutulur. Bunun içinde günde 6-7 kez çiş, 1-2 kez kaka yapıyorsa ortalama 1,5-2 saatlik kuruluk süresine sahipse tuvalet öğretimi planlanabilir. Tuvalet öğretimi için belirlenen boşaltım saatinden birkaç dakika önce birey tuvalete oturtulur. Boşaltım gerçekleşirse bunun için pekiştirilir. Boşaltım gerçekleşmezse pekiştirme ya da cezaya yer verilmez. Tuvalet öğretimi sırasında altına kaçırmalar olursa görmezden gelinmelidir. OSB’li bireylere tuvalet yapma becerisinin kazandırılmasında yaşı, dikkat süresi sahip olduğu psikomotor beceriler ve tuvalete yapma becerisindeki düzeyi göz önünde bulundurulmalıdır. Öğretim sırasında daha önceden hazırlanan beceri analizi kullanılıp çocuğun yaptığı ve yapamadığı beceri analizi basamakları işaretlenir. Tuvalet becerileri, gelişimin önemli bir parçasıdır ve sosyal ortamlarda kabul ile bağımsızlık için gereklidir.
Giyinme Becerileri: Öğretilecek giyinme becerilerinin az karmaşık olandan karmaşık olana doğru sıralanması gerekmektedir. Giyinme becerileri OSB olan ya da normal gelişim gösteren olsun tüm bireyler için soyunma ile ilgili becerilerden daha zordur ve daha sonra kazanılır. Bu nedenle giysileri çıkarmayı beceremiyorsa öncelikle bu becerilerin öğretimi yapılır. Giyinme becerilerinin öğretimi olabildiğince doğal günlük etkinliklerin yapılmalıdır. Sabah kalkış, evden çıkış, toplumsal ortamlara gidiş ve çıkışlar soyunma giyinme becerilerinin öğretimi için en uygun zamanlardır. Öğretim yapılırken önce büyük beden giysilerle ve lastikli pantolon, düğmesiz kazak, bağcıksız ayakkabı gibi ek beceriler gerektirmeyen giysilerle çalışılmalı, daha sonra uygun beden ve ek beceri gerektiren giysilere geçilmelidir. OSB olan bireyin bakımından sorumlu kişiler çocuğun evde ve diğer ortamlarda hangi giyinme becerilerine gereksinimi olduğunu belirlemelidir. Öğretilmesi hedeflenen giyinme becerisinin analizi yapılarak beceri ileri geri zincirleme ya da tüm basamakların bir arada öğretimi stratejilerinden biri seçilerek öğretilmelidir.
Yemek Yeme Becerileri: Yemek yeme becerileri normal olarak yemek yediği öğün zamanlarında öğretilmelidir. Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenleri şöyle sıralayabiliriz:
- Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır.
- Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve öğretim fırsatı sağlamayan öğretim ortamları yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir.
- Ayrıca yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir.
Yemek yeme becerilerinin kazanılması sırasında öğrencinin aç olduğu olağan yemek yeme saatlerinin öğün saati olarak belirlenmesine önem verilmelidir. Yemek yeme becerilerinin kazanılma sırası parmakla tutarak yemek yeme kaşık kullanarak, çatal kullanarak ve bıçak kullanarak yemek yemedir. Bardaktan sıvı içme parmakla yemek yeme ile birlikte kazanılmaya başlar. Diğer becerilerde olduğu gibi bireyin ilerlemeleri mutlaka kaydedilmelidir.
Otizmli Bireylere Temel Öz Bakım Becerilerinin Öğretimi
Beceri Analizi Yapma: Öz bakım becerilerinin öğretimine başlamadan önce öğretiminin planlanması gerekebilir. Bunun için öncelikle hangi öz bakım becerisinin öğretileceğine karar verilmesi gereklidir ve buna bağlı olarak o beceriye ilişkin “beceri analizi “ oluşturmadır. Hazırlanan beceri analizi kullanılarak çocuğun bulunduğu performans düzeyi belirlenir. Ardından çocuğun yapmadığı basamaklar göz önünde bulundurulup ona göre bir çalışma programı çıkarılmalıdır. Bir beceriyi daha küçük alt basamaklara ayırma demek olan beceri analizi iki yolla yapılabilir. Birinci yol becerilerin bellekten analiz edilmesi ve basamakların sıralanmasıdır. İkinci yol ise ele alınan becerinin bizzat yapılması ve basamakların sıralanmasıdır. Daha doğru bir analiz yapabilmek için ve basamak atlama olasılığını azaltması nedeniyle becerinin bizzat yapılarak analiz edilmesidir. Beceri analizi ileri ve tersine zincirleme yoluyla analiz edilebilir. İleri zincirleme yöntemi ile yaparken becerinin basamakları yapılış sırasına göre önce yapılan basamaktan sonra yapılan basamağa doğru sıralanır. Tersine zincirleme yoluyla beceri analizi yapılırken ise, becerinin basamakları yapılış sırasına en son yapılandan en önce yapılan basamağa doğru sıralanır.
OSB Olan Bireylere Öz Bakım Becerilerini Öğretirken Kullanılabilecek Stratejiler: Kapsamlı ve etkili öğretim programlarının en temel bileşenlerden biri olan sistematik öğretim, öğretimin bir plana bağlı kalınarak tutarlı bir biçimde yürütülmesidir. Sistematik öğretimin kullanılması, öğrencinin becerilere ilişkin performansını arttırmakta ve öğrenilen becerilerin genelleme ve kalıcılık aşamaları için yapılandırılmış bir plan sağlayarak yüksek düzeyde katılımın gerçekleşmesini sağlamaktadır. OSB olan bireylerin uygun davranışlarının arttırılmasında ya da yeni davranışların kazandırılmasında etkili bir biçimde kullanılan ve Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) ilkelerine dayalı çeşitli stratejiler yer almaktadır. UDA temel olarak sosyal açıdan önemli davranışları kontrol almayı hedefler. Bu amaçla bireylerin sergilediği uygun davranışların kazandırılması ve/veya arttırılmasını hedeflemekle birlikte; uygun olmayan davranışların azaltılması ve mümkün olduğu durumlarda ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır. Ayrık denemelerle öğretim, ipucu sistemleri, zincirleme öğretimi, doğal öğretim yöntemleri ve video modelle öğretim yöntemleri otizmli bireylerin gereksinim duydukları rutin, etkinlik, tepki ve becerilerin öğretiminde yaygın olarak kullanılan öğretim yöntem ve stratejilerinden bazılarıdır.
İpucu Sunma: Genel olarak uygulamacı yardımı olarak tanımlanan bu stratejiler; ipucu sunarak OSB’li bireyin beklenilen davranışı sergilemesini sağlaması, ardından sergilenen davranışın bir sonucu olarak onu pekiştirmesini ve performansa dayalı olarak ipucunu aşamalı biçimde silikleştirmesini içermektedir. İpuçları çeşitlilik gösterebilir. Alan yazında genel olarak beş temel ipucu biçimden söz edilir: (a) sözel ipucu, (b) jestsel ipucu, (c) görsel ipucu, (d) model ipucu ve (e) fiziksel ipucu.
Ayrık denemelerle öğretim: Ayrık denemelerle öğretimin temeli ÖDS ilkesi başta olmak üzere UDA ilkelerine dayanmaktadır. Her bir deneme, üçlü izlerlik sürecine göre, net bir öncül ya da ayırt edici uyaran (Ö), hedef davranış
(D) ve sonuç (S) olmak üzere ilişkili üç bileşeni içermektedir Kısaca ifade etmek gerekirse, bireyin öncül olarak belirlenen uyaranlara belirgin tepkiler vermesi ve diğer durumlarda tepki vermemesi ilkesine dayanmaktadır.
Doğal öğretim yöntemleri: Farklı dil edinim düzeyindeki OSB’li bireylere özellikle dil ve sosyal etkileşim becerilerinin öğretiminde kullanılan öğretim stratejilerini barındırır. Doğal öğretim yöntemleri yeni iletişim ve sosyal becerilerin öğretilmesinde günlük rutinleri ve etkinlikleri öğretim fırsatı olarak kullanılır. Öz bakım becerileri bu kapsamda etkinlikler içerisine gömülerek günlük doğal rutinin bir parçası olarak çalışılmalıdır.
Etkinlik çizelgesi: OSB olan bireyin gününü oluşturan etkinlikleri hedeflenen sırada yerine getirmesini sağlamak amacıyla geliştiren resim ya da sözcükler dizisidir. Özellikle günün farklı zamanlarında yerine getirmesi gereken öz bakım ve günlük yaşam becerilerinin sırasının ve basamaklarının öğretilmesi için oldukça kullanışlıdır.
Genel olarak etkinlik çizelgesi hazırlanma aşamasında gerçekleştirilmesi gereken basamaklar şu şekilde sıralanabilir. : (a) etkinlikleri seçme, (b) resimleri oluşturma, (c) araç-gereçleri hazırlama , (d) pekiştireçleri belirleme ve hazırlama, (e) çevreyi düzenleme ve (f ) sosyal etkileşim becerilerinin öğretimi planlanma.
Video modelle öğretim : OSB’li bireyin kendisinden beklenilen hedef davranış ya da becerinin bir model tarafından sergilendiği videoyu izlemesini ve ardından bu davranış ya da beceriyi yerine getirmesini içermektedir. Görsel uyaranlara daha fazla tepki veren OSB’li bireylere öz bakım becerilerini öğretiminde sıklıkla kullanılmaktadır. Video modelle öğretimde sıralanan basamaklar takip edilmelidir: (a) hedef beceri belirleme, (b) hedef beceriye ilişkin video klip hazırlama, (c) öğretim öncesinde bireye hazırlanan klibi izlettirme, (d) gerektiğinde hedef davranışa etkinlik bağlamı içinde yetişkin tarafından model olma, (c) bireyin ilgili uyarana dikkatini yöneltmesi için ipuçları ve pekiştireçler sunma ve (d) video klipte gösterilen beceriyi gerçekleştirmesi için OSB’li bireye fırsat sunma.
OSB Olan Bireylerin Bakımlarından Sorumlu Olan Kişilerin Sorumlulukları:
Yasalar bağlamında da bakım hizmetleri güvence altına alınmıştır. Mevzuata baktığımızda şu ifade yer almaktadır. “ Bakım hizmetleri sosyal bir haktır .” OSB olan bireylerin bakım hizmetleri söz konusu olduğunda öz bakımdan ba ş layarak bir plan yapılmalı, toplumsal hayata katılım için özel tedbirler alınmalı ve ihtiyaca göre mesleki rehabilitasyon sistemleri yer almalıdır. Bağımsız yaşam becerilerinin öğretimi sürecinde yapılacak düzenlemelerde; özel eğitimciler, sosyal hizmet uzmanları, sağlık eğitimcileri, iş-uğraşı terapistleri, fizyoterapistler, psikologlar, çocuk gelişimcileri, hemşireler görev alır.
Anne-babalar yaşadıkları bu zorlu süreçlerde psikolojik danışmanlara veya aile terapistlerine gereksinim duyabilirler. Bakım hizmeti kapsamında ihtiyaç duyulan konularda aileye yönelik bilgilendirici ve destekleyici eğitim mutlaka verilmelidir. Uzmanların yapabilecekleri sorumlulukları şu şekilde sıralayabiliriz:
- OSB olan bireylerin ailelerine duygusal ve sosyal destek sağlamak
- Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik, danışmanlık ve eğitim hizmeti vermek
- Ailelere okula devam eden çocuklarının yetersizlikleri odaklanmaları yerine başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklanmalarını sağlayarak aile yapısını ve organizasyonunu güçlendirmek
- Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmeleri için çaba göstermek
- Gerektiğinde yetersizliği olan çocukların bakımı, eğitimi, rehabilitasyon hizmetleri hakkında aile ya da öğretmenlere bilgi vermek
- OSB olan çocukların yaşamlarını kendi başlarına idare edecekleri becerilerin neler olduğunu, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarmak
- Ailelere OSB olan çocuklarının durumu ile ilgili ortaya çıkabilecek sıkıntıları ile baş etmede kullanacak yöntemleri ve yardım alacakları meslek grupları ile bilgi vermek
- Gerektiğinde aileye ya da bireye cihaz, para, ilaç vb. elle tutulabilir desteklerin sağlanması için yönlendirmeler yapmak.
- Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik/yönlendirme hizmeti vermek.
Giriş
Otizm, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda adı çok sık duyulan bir nöro-gelişimsel bozukluk ve özel eğitim kategorisidir.
Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireylerin iletişim alanında sahip oldukları yetersizlikleri onların ihtiyaçlarını, isteklerini ya da tercihlerini ifade edememelerine ve bunun bir sonucu olarak da etraflarındaki bireylerle iletişim kuramamalarına neden olmaktadır. OSB olan bireylerin iletişim alanında yaşadıkları sorunlar eğitsel kazanımlarına, sosyal yaşamlarına, kişiler arası ilişkilerine ve mesleki yaşamlarından elde edecekleri başarı düzeyine de etki etmektedir. Bu bireylerin bakımını destekleyecek uzmanların OSB’nin özellikleri, öğretim süreçleri ve hangi becerilerde desteklenmesi gerektiğine ilişkin bilgi ve beceri sahibi olması gereklidir.
Otizmin Tanımı ve Belirtileri ve OSB Olan Bireylerin Aileleri
Otizm Erken çocukluk döneminde ortaya çıkan, sözel ve sözel olmayan iletişim ve sosyal etkileşim becerilerinde sınırlılıklar ile birlikte takıntılı, yineleyici davranışlar ve ilgi alanlarında sınırlılık ile karakterize edilen bir yaygın gelişimsel bozukluktur. Otizm alanının tarihsel gelişimi, yaklaşık 70 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Ancak otizmle ilgili en yoğun gelişmeler 1980 sonrasında görülmektedir. OSB’nin tanılanmasında kullanılan ölçütler DSM-V’de ayrıntılı olarak betimlenmiştir.
DSM-5 e göre Otizm, Asperger Sendromu, Atipik Otizm ve Çocukluk Dezentegratif Bozukluğu alt kategorileri “Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) çatısı altında toplanmaktadır. Ayrıca, DSM-5 kılavuzunda otizm, (a) sınırlı/yinelenen ilgi ve davranış örüntüleri, (b) sosyal etkileşim ve iletişimde belirgin yetersizliklerle kendini iki boyutta gösteren nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak ifade edilmektedir. Ayrıca OSB olan bireylerin sosyo-duygusal ilişkiler ve iletişimsel becerilerinde yetersizliklere sahip oldukları vurgulanmaktadır.
Gelişimsel Dönemlerine Göre Otizm Spektrum Bozukluğu Belirtileri: NAC (National Autism Center) (2009)’un raporunda otizmin belirtileri aşağıdaki biçimde sıralanmışlardır.
Otizm spektrum bozukluğunun erken belirtileri:
- 6 ayı geçtiği hâlde başkalarına gülümsememek
- 12 ayı geçtiği hâlde agulamamak, parmakla bir şeyi işaret etmemek ya da ‘bay-bay’ gibi jestleri yapmamak
- 16 ayı geçtiği hâlde tek bir sözcük bile söylememek
- 24 ayı geçtiği hâlde iki sözcüklük basit cümlecikler kurmamak
- Hangi ayda olursa olsun gelişimde gerileme göstermek; örneğin, daha önce söylediği bazı sözleri söylememeye başlamak.
Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler:
- Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak
- Kendini diğer insanlardan soyutlamak
- Başkalarının mimiklerini taklit etmemek
- Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek
- Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak
- Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak
- Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek
- Bazı ses ve ışıklardan aşırı rahatsız olmak.
Okul öncesi dönemdeki özelliklere ek olarak okul döneminde gözlenen özellikler:
- Sosyal oyunlara katılmamak
- Kendisinden daha küçük çocuklarla oynamayı yeğlemek
- Başka çocuklarla oynarken fazlaca patronluk yapmak
- Fazlaca didaktik ifadeler kullanmak
- Karşılıklı konuşma sürdürmekten çok tek taraflı konuşma özelliği göstermek
- Dinlemeye ya da çalışmaya yoğunlaşmakta zorlanmak
Tekrarlayıcı ve yineleyici davranışlar, OSB olan bireylerin ebeveynleri ile olan etkileşimlerini, öğrenme ve performansları ile sosyal ilişki geliştirmelerini engelleyebilecek düzeyde ortaya çıkabilmektedir.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerin Aileleri: OSB olan bireylerin normal gelişim gösteren çocuklara kıyasla belirgin bir fiziksel farklılıkları yoktur. Diğer yetersizlik türlerine göre otizmin aileler üzerinde daha ileri düzeyde etkileri olduğu bilinmektedir. Öte yandan, OSB olan bireylerde, kendini yaralayıcı davranışlar ve öfke nöbetleri gibi yüksek düzeyde duygusal ve davranışsal problemlerinin de gözlendiği bilinmektedir. OSB olan bireylerde gözlenen uygun olmayan bu davranışları yönetme ve başa çıkmada ailelerin stres yaşadığı bilinmektedir. Ayrıca problem davranışların aileler üzerindeki bir diğer etkisinin ise OSB olan bireylerin kardeşlerinin, problem davranışlardan olumsuz etkilenmeleri olduğu bilinmektedir. Aileler OSB olan çocukları hakkında endişe duymalarına ve buna bağlı yüksek düzeyde depresyon ve ruh sağlığı problemleri yaşamalarına neden olmaktadır.
OSB olan çocuğa sahip anne-babaların birçoğu çocuklarının eğitimi sürecine katılmak ister ancak uygun eğitim almadıkları sürece bunu nasıl yapacaklarını bilemeyebilirler. Ailelerin yeni durumlarına alışabilmeleri ve aileleri ve çocukları için uygun kararlar verebilmeleri ailelerin bilgilendirilmesine ve psikolojik olarak desteklenmelerine bağlıdır.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerin Eğitimleri
OSB olan bireylerin öğrendikleri becerileri farklı ortam, kişi veya nesnelere genellemede yaşadıkları zorluklar bilinen bir durumdur. OSB olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarının kendiliklerinden öğrendikleri pek çok beceri ya da davranışı öğrenebilmek için özel olarak yapılandırılmış programlara ve öğretim ortamlarına gereksinim duyarlar. OSB olan bireylerin öğretim sürecinin odaklandığı temel alanlar dil, iletişim ve öz bakım ve toplumsal beceri alanları olmaktadır. OSB olan bireylerde işlevsel becerilerin öğretimi programın odak noktasını oluşturmalıdır. Bu noktada sistematik öğretim önem taşımaktadır.
Sistematik Öğretim ve Otizm Spektrum Bozukluğu: OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır:
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler.
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar.
- OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri birleştirmede sorunları vardır.
Bilimsel Dayanaklı Uygulama: Bilimsel dayanaklı uygulama kısaca vadetmek, sonuçları gerçekten sağladığına ilişkin hakemli bilimsel dergilerde yayımlanmış, yeterli düzeyde deneysel araştırma bulgusuna sahip uygulama olarak tanımlanabilir. Amerika’daki OSB Ulusal Mesleki Gelişim Merkezi (NPDC, 2012) tarafından, ardından Ulusal Otizm Merkezi (NAC, 2009) tarafından yayımlanan raporlarda çeşitli OSB olan bireylerde kullanılan bilimsel dayanaklı uygulamalar belirlenmiştir.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Bakım Hizmetlerinin Kapsamı
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı hizmet politikası incelendiğinde öncelikle “aile yanında bakım” temel alınarak kuruluş bakımı son aşamada ve zaruri durumlarda uygulanacak bakım modeline dönüşmüştür. Koruyucu önleyici hizmet modellerine ağırlık verilerek birey ve aileler kendi doğal ortamlarından koparılmadan desteklenmekte ve toplumsal hayattan soyutlanma riskleri en aza indirilmeye çalışılmaktadır. Mevzuata bakım hizmetlerinin kapsamı ile ilgili bakıldığında “Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik”in üçüncü bölümünde bakım hizmetlerinin kapsamına ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Bu bölümde özellikle bakım hizmetlerinin yetersizliği olan çocuğun bakımına yönelik olarak özellikle kişisel bakım hizmetlerini ve psiko-sosyal destek hizmetlerini kapsaması gerekliliği vurgulanmaktadır.
Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. Kişisel bakım hizmetleri; banyo yaptırılması, tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması, tırnaklarının kesilmesi, saçlarının taranması, dişlerinin temizlenmesi. Ayrıca yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi, el, yüz, ayak ve istenmeyen tüylerin temizliği, sakal tıraşının yapılması, elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması, çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir. OSB’li bireyin kendi bakımını sağlayabilmesi dolayısıyla, öz bakım becerilerini yerine getirebilmesi hem onun hem de onun bakımından sorumlu olanların yaşam kalitesini artırıp bağımlılıklarını azaltacaktır.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Öz Bakım Becerilerinin Öğretimini Etkileyen Durumlar: Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler, kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi pek çok nedenden dolayı öz bakım becerilerinin edinimi etkilenebilir. Otizmi olan bireylerde sosyal iletişimsel yetersizliklerin olması, duyusal uyaranlara verilen sıra dışı tepkiler bu becerilerin edinimini zorlaştırmaktadır. Ayrıca taklit becerilerinde yaşanan sorunlar ve sosyal pekiştireçlere olan ilgisizlik de OSB olan bireylerin öz bakım becerilerini öğrenme sürecini olumsuz etkilemektedir. Büyük kas ve küçük becerilerindeki yetersizlikler öz bakım becerilerinin edinimini etkileyebilir. OSB’li bireyde motor becerileri de oluşan bir eksiklik öz bakım becerisinin gelişimini de olumsuz biçimde etkileyecektir.
OSB’li bireylerde öz bakım becerilerini çalışmaya başlamadan önce tüm gelişim alanları ile ilgili doğrudan gözlenmesi ve bakım sağlayanlardan bilgi alınması oldukça önemdir. OSB’li birey ve bakım sağlayanlar için öncelikle planlama yapılırken öğretilmesi gereken becerilerin neler olduğu, zamanının büyük bir bölümünü geçirdiği ortamların özelliği, yeterliklerinin neler olduğu göz önünde bulundurulmalıdır .
Temel Öz Bakım Becerileri
Tuvalet Yapma Becerisi: Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması ön koşuldur. Bireyin öncelikle sabit bir boşaltım örüntüsüne sahip olup olmadığı belirlenmelidir. Bireye tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak iş kuruluk süresinin saptanmasıdır. Bunun için bir hafta on gün süreyle gündüz uyanık olduğu saatler içerisinde kayıt tutulur. Bunun içinde günde 6-7 kez çiş, 1-2 kez kaka yapıyorsa ortalama 1,5-2 saatlik kuruluk süresine sahipse tuvalet öğretimi planlanabilir. Tuvalet öğretimi için belirlenen boşaltım saatinden birkaç dakika önce birey tuvalete oturtulur. Boşaltım gerçekleşirse bunun için pekiştirilir. Boşaltım gerçekleşmezse pekiştirme ya da cezaya yer verilmez. Tuvalet öğretimi sırasında altına kaçırmalar olursa görmezden gelinmelidir. OSB’li bireylere tuvalet yapma becerisinin kazandırılmasında yaşı, dikkat süresi sahip olduğu psikomotor beceriler ve tuvalete yapma becerisindeki düzeyi göz önünde bulundurulmalıdır. Öğretim sırasında daha önceden hazırlanan beceri analizi kullanılıp çocuğun yaptığı ve yapamadığı beceri analizi basamakları işaretlenir. Tuvalet becerileri, gelişimin önemli bir parçasıdır ve sosyal ortamlarda kabul ile bağımsızlık için gereklidir.
Giyinme Becerileri: Öğretilecek giyinme becerilerinin az karmaşık olandan karmaşık olana doğru sıralanması gerekmektedir. Giyinme becerileri OSB olan ya da normal gelişim gösteren olsun tüm bireyler için soyunma ile ilgili becerilerden daha zordur ve daha sonra kazanılır. Bu nedenle giysileri çıkarmayı beceremiyorsa öncelikle bu becerilerin öğretimi yapılır. Giyinme becerilerinin öğretimi olabildiğince doğal günlük etkinliklerin yapılmalıdır. Sabah kalkış, evden çıkış, toplumsal ortamlara gidiş ve çıkışlar soyunma giyinme becerilerinin öğretimi için en uygun zamanlardır. Öğretim yapılırken önce büyük beden giysilerle ve lastikli pantolon, düğmesiz kazak, bağcıksız ayakkabı gibi ek beceriler gerektirmeyen giysilerle çalışılmalı, daha sonra uygun beden ve ek beceri gerektiren giysilere geçilmelidir. OSB olan bireyin bakımından sorumlu kişiler çocuğun evde ve diğer ortamlarda hangi giyinme becerilerine gereksinimi olduğunu belirlemelidir. Öğretilmesi hedeflenen giyinme becerisinin analizi yapılarak beceri ileri geri zincirleme ya da tüm basamakların bir arada öğretimi stratejilerinden biri seçilerek öğretilmelidir.
Yemek Yeme Becerileri: Yemek yeme becerileri normal olarak yemek yediği öğün zamanlarında öğretilmelidir. Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenleri şöyle sıralayabiliriz:
- Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır.
- Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve öğretim fırsatı sağlamayan öğretim ortamları yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir.
- Ayrıca yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir.
Yemek yeme becerilerinin kazanılması sırasında öğrencinin aç olduğu olağan yemek yeme saatlerinin öğün saati olarak belirlenmesine önem verilmelidir. Yemek yeme becerilerinin kazanılma sırası parmakla tutarak yemek yeme kaşık kullanarak, çatal kullanarak ve bıçak kullanarak yemek yemedir. Bardaktan sıvı içme parmakla yemek yeme ile birlikte kazanılmaya başlar. Diğer becerilerde olduğu gibi bireyin ilerlemeleri mutlaka kaydedilmelidir.
Otizmli Bireylere Temel Öz Bakım Becerilerinin Öğretimi
Beceri Analizi Yapma: Öz bakım becerilerinin öğretimine başlamadan önce öğretiminin planlanması gerekebilir. Bunun için öncelikle hangi öz bakım becerisinin öğretileceğine karar verilmesi gereklidir ve buna bağlı olarak o beceriye ilişkin “beceri analizi “ oluşturmadır. Hazırlanan beceri analizi kullanılarak çocuğun bulunduğu performans düzeyi belirlenir. Ardından çocuğun yapmadığı basamaklar göz önünde bulundurulup ona göre bir çalışma programı çıkarılmalıdır. Bir beceriyi daha küçük alt basamaklara ayırma demek olan beceri analizi iki yolla yapılabilir. Birinci yol becerilerin bellekten analiz edilmesi ve basamakların sıralanmasıdır. İkinci yol ise ele alınan becerinin bizzat yapılması ve basamakların sıralanmasıdır. Daha doğru bir analiz yapabilmek için ve basamak atlama olasılığını azaltması nedeniyle becerinin bizzat yapılarak analiz edilmesidir. Beceri analizi ileri ve tersine zincirleme yoluyla analiz edilebilir. İleri zincirleme yöntemi ile yaparken becerinin basamakları yapılış sırasına göre önce yapılan basamaktan sonra yapılan basamağa doğru sıralanır. Tersine zincirleme yoluyla beceri analizi yapılırken ise, becerinin basamakları yapılış sırasına en son yapılandan en önce yapılan basamağa doğru sıralanır.
OSB Olan Bireylere Öz Bakım Becerilerini Öğretirken Kullanılabilecek Stratejiler: Kapsamlı ve etkili öğretim programlarının en temel bileşenlerden biri olan sistematik öğretim, öğretimin bir plana bağlı kalınarak tutarlı bir biçimde yürütülmesidir. Sistematik öğretimin kullanılması, öğrencinin becerilere ilişkin performansını arttırmakta ve öğrenilen becerilerin genelleme ve kalıcılık aşamaları için yapılandırılmış bir plan sağlayarak yüksek düzeyde katılımın gerçekleşmesini sağlamaktadır. OSB olan bireylerin uygun davranışlarının arttırılmasında ya da yeni davranışların kazandırılmasında etkili bir biçimde kullanılan ve Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) ilkelerine dayalı çeşitli stratejiler yer almaktadır. UDA temel olarak sosyal açıdan önemli davranışları kontrol almayı hedefler. Bu amaçla bireylerin sergilediği uygun davranışların kazandırılması ve/veya arttırılmasını hedeflemekle birlikte; uygun olmayan davranışların azaltılması ve mümkün olduğu durumlarda ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır. Ayrık denemelerle öğretim, ipucu sistemleri, zincirleme öğretimi, doğal öğretim yöntemleri ve video modelle öğretim yöntemleri otizmli bireylerin gereksinim duydukları rutin, etkinlik, tepki ve becerilerin öğretiminde yaygın olarak kullanılan öğretim yöntem ve stratejilerinden bazılarıdır.
İpucu Sunma: Genel olarak uygulamacı yardımı olarak tanımlanan bu stratejiler; ipucu sunarak OSB’li bireyin beklenilen davranışı sergilemesini sağlaması, ardından sergilenen davranışın bir sonucu olarak onu pekiştirmesini ve performansa dayalı olarak ipucunu aşamalı biçimde silikleştirmesini içermektedir. İpuçları çeşitlilik gösterebilir. Alan yazında genel olarak beş temel ipucu biçimden söz edilir: (a) sözel ipucu, (b) jestsel ipucu, (c) görsel ipucu, (d) model ipucu ve (e) fiziksel ipucu.
Ayrık denemelerle öğretim: Ayrık denemelerle öğretimin temeli ÖDS ilkesi başta olmak üzere UDA ilkelerine dayanmaktadır. Her bir deneme, üçlü izlerlik sürecine göre, net bir öncül ya da ayırt edici uyaran (Ö), hedef davranış
(D) ve sonuç (S) olmak üzere ilişkili üç bileşeni içermektedir Kısaca ifade etmek gerekirse, bireyin öncül olarak belirlenen uyaranlara belirgin tepkiler vermesi ve diğer durumlarda tepki vermemesi ilkesine dayanmaktadır.
Doğal öğretim yöntemleri: Farklı dil edinim düzeyindeki OSB’li bireylere özellikle dil ve sosyal etkileşim becerilerinin öğretiminde kullanılan öğretim stratejilerini barındırır. Doğal öğretim yöntemleri yeni iletişim ve sosyal becerilerin öğretilmesinde günlük rutinleri ve etkinlikleri öğretim fırsatı olarak kullanılır. Öz bakım becerileri bu kapsamda etkinlikler içerisine gömülerek günlük doğal rutinin bir parçası olarak çalışılmalıdır.
Etkinlik çizelgesi: OSB olan bireyin gününü oluşturan etkinlikleri hedeflenen sırada yerine getirmesini sağlamak amacıyla geliştiren resim ya da sözcükler dizisidir. Özellikle günün farklı zamanlarında yerine getirmesi gereken öz bakım ve günlük yaşam becerilerinin sırasının ve basamaklarının öğretilmesi için oldukça kullanışlıdır.
Genel olarak etkinlik çizelgesi hazırlanma aşamasında gerçekleştirilmesi gereken basamaklar şu şekilde sıralanabilir. : (a) etkinlikleri seçme, (b) resimleri oluşturma, (c) araç-gereçleri hazırlama , (d) pekiştireçleri belirleme ve hazırlama, (e) çevreyi düzenleme ve (f ) sosyal etkileşim becerilerinin öğretimi planlanma.
Video modelle öğretim : OSB’li bireyin kendisinden beklenilen hedef davranış ya da becerinin bir model tarafından sergilendiği videoyu izlemesini ve ardından bu davranış ya da beceriyi yerine getirmesini içermektedir. Görsel uyaranlara daha fazla tepki veren OSB’li bireylere öz bakım becerilerini öğretiminde sıklıkla kullanılmaktadır. Video modelle öğretimde sıralanan basamaklar takip edilmelidir: (a) hedef beceri belirleme, (b) hedef beceriye ilişkin video klip hazırlama, (c) öğretim öncesinde bireye hazırlanan klibi izlettirme, (d) gerektiğinde hedef davranışa etkinlik bağlamı içinde yetişkin tarafından model olma, (c) bireyin ilgili uyarana dikkatini yöneltmesi için ipuçları ve pekiştireçler sunma ve (d) video klipte gösterilen beceriyi gerçekleştirmesi için OSB’li bireye fırsat sunma.
OSB Olan Bireylerin Bakımlarından Sorumlu Olan Kişilerin Sorumlulukları:
Yasalar bağlamında da bakım hizmetleri güvence altına alınmıştır. Mevzuata baktığımızda şu ifade yer almaktadır. “ Bakım hizmetleri sosyal bir haktır .” OSB olan bireylerin bakım hizmetleri söz konusu olduğunda öz bakımdan ba ş layarak bir plan yapılmalı, toplumsal hayata katılım için özel tedbirler alınmalı ve ihtiyaca göre mesleki rehabilitasyon sistemleri yer almalıdır. Bağımsız yaşam becerilerinin öğretimi sürecinde yapılacak düzenlemelerde; özel eğitimciler, sosyal hizmet uzmanları, sağlık eğitimcileri, iş-uğraşı terapistleri, fizyoterapistler, psikologlar, çocuk gelişimcileri, hemşireler görev alır.
Anne-babalar yaşadıkları bu zorlu süreçlerde psikolojik danışmanlara veya aile terapistlerine gereksinim duyabilirler. Bakım hizmeti kapsamında ihtiyaç duyulan konularda aileye yönelik bilgilendirici ve destekleyici eğitim mutlaka verilmelidir. Uzmanların yapabilecekleri sorumlulukları şu şekilde sıralayabiliriz:
- OSB olan bireylerin ailelerine duygusal ve sosyal destek sağlamak
- Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik, danışmanlık ve eğitim hizmeti vermek
- Ailelere okula devam eden çocuklarının yetersizlikleri odaklanmaları yerine başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklanmalarını sağlayarak aile yapısını ve organizasyonunu güçlendirmek
- Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmeleri için çaba göstermek
- Gerektiğinde yetersizliği olan çocukların bakımı, eğitimi, rehabilitasyon hizmetleri hakkında aile ya da öğretmenlere bilgi vermek
- OSB olan çocukların yaşamlarını kendi başlarına idare edecekleri becerilerin neler olduğunu, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarmak
- Ailelere OSB olan çocuklarının durumu ile ilgili ortaya çıkabilecek sıkıntıları ile baş etmede kullanacak yöntemleri ve yardım alacakları meslek grupları ile bilgi vermek
- Gerektiğinde aileye ya da bireye cihaz, para, ilaç vb. elle tutulabilir desteklerin sağlanması için yönlendirmeler yapmak.
- Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik/yönlendirme hizmeti vermek.